قیاس بالفعل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قیاس بالفعل، به‌معنای
قیاس مفیدِ
برهان لِمّ به صورت بالفعل و ویژگی قیاس
شکل اول است.
در بیان افضلیت شکل اول
قیاس اقترانی بر سایر اَشکال، وجوهی را ذکر می‌کنند. یکی از آن وجوه این است که هیات شکل اول، هیات قیاس بالفعل است و هیئت اَشکال دیگر، هیات قیاس بالقوّه است.
در تبیین بالفعل بودنِ قیاس شکل اول چنین گفته شده است:
مفاد شکل اول این است که
علت یک شئ (علت
حد اکبر) برای
حد اصغر ثابت می‌شود، و به همین دلیل، معلول آن علت (یعنی
حد اکبر) هم برای
اصغر ثابت می‌شود. و اگر مدعا
موجبه کلیه بود فقط از طریق شکل اول قابل اثبات است. و اگر
سالبه بود هر چند به وسیله
شکل دوم هم قابل تحصیل است اما این نظم تغییر می‌کند زیرا در شکل دوم، علت بر
حد اصغر حمل می‌شود اما معلول، تابع علت (در وجود یافتن برای
اصغر) قرار داده نمی‌شود، بلکه این نظم تغییر پیدا می‌کند و معلول، متبوع و علت، تابع آن قرار داده می‌شود؛ یعنی ثبوت علت برای
اصغر تابع ثبوت معلول (
حد اکبر) برای
اصغر می‌گردد. پس در این شکل، به خلاف شکل اول، علت به قصد اولی مستدعی ثبوت معلول خود برای
اصغر نیست. و در
شکل سوم نیز علت برای
حد اصغر ایجاد نشده است بلکه
حد اصغر علتی را که معلول، تابع آن است ایجاد می‌کند. پس در این شکل هم، به خلاف شکل اول، علت به قصد اولی مستدعی ثبوت معلول خود برای
اصغر نیست.
بنابراین فقط در شکل اول است که برای یک شئ (
حد اصغر) امری که علت شئ دیگر است اثبات می‌گردد و سپس معلولِ آن علت (
حد اکبر)، در ثبوت برای
حد اصغر، از علت تبعیت می‌کند. و به همین جهت، تنها شکل اول به صورت بالفعل، برهان لِمّ محسوب می‌شود و سایر اَشکال، به نحو بالقوه برهان لِمّ می‌باشند.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق).
•
قوام صفری، مهدی، ترجمه برهان شفا.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «قیاس بالفعل»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۳/۳۰.
