قیاس اقترانی مرکب از حملیه و منفصله
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قیاس اقترانی مرکب از حملیه و منفصله، به‌معنای
قیاس اقترانی مرکب از صغرای حملیه و کبرای شرطیه منفصله است.
قیاس اقترانی مرکب از حملیه و منفصله، قیاسی است که صغرای آن،
قضیه حملیه و کبرای آن،
قضیه شرطیه منفصله باشد.
وجه اشتراک در این ترکیب، باید جزء تام از قضیه حملیه و جزء غیر تام از منفصله باشد. نتیجه این ترکیب، یک قضیه منفصله است. در این ترکیب،
اشکال اربعه قابل انعقاد و انتاج است. شرط انتاج این ترکیب آن است که قضیه منفصله، حقیقیه یا مانعةالخلوّ، و به صورت
موجبه کلیه باشد.
قضیه حملیه در این
قیاس، گاهی واحد است و گاهی متعدد. در صورت اول، قضیه حملیه گاهی با جمیع اجزای منفصله مشارکت دارد و گاهی با بعض اجزای آن. و در صورت دوم، تعداد قضیه حملیه یا مساوی با اجزای
قضیه منفصله است، و یا کمتر است و یا بیشتر. بنابراین، پنج صورت پیدا می‌شود:
وحدت قضیه حملیه و مشارکت قضیه حملیه با جمیع اجزای منفصله. در قالب: "کل (ج) (ب)، و
دائماً امّا کلّ (ب) (ا) او (ب) (م). ینتج:
دائماً امّا کلّ (ج) (ا) او (ج) (م) ".
مثال: "سه، عدد است، و هر عدد یا زوج است یا فرد. پس سه، یا زوج است یا فرد". نتیجه قیاس، بعد از اسقاط حد مشترک (عدد)، از موضوع حملیه (به عنوان موضوع نتیجه) و محمول منفصله (به عنوان محمول نتیجه) تشکیل می‌شود. این قسم، (در مقایسه با صورت دوم)، موافق طبع است.
وحدت قضیه حملیه و مشارکت قضیه حملیه با بعض اجزای منفصله. در قالب: "کل (ج) (ب)، و
دائماً امّا کلّ (ب) (ا) او (م) (ز). ینتج:
دائماً امّا کلّ (ج) (ا) او (م) (ز) ".
مثال: "هر انسانی حیوان است، و
دائماً یا هر حیوانی متحرک به اراده است و یا هر سنگی بی جان است. پس
دائماً یا هر انسانی متحرک به اراده است و یا هر سنگی بی جان است".
تعدد قضیه حملیه و تساوی تعداد قضایای حملیه با اجزای منفصله. در قالب: "کل (ج) (ب) و (د) و (ذ)، و
دائماً امّا کلّ (ب) (ا) او (د) (ا) او (ذ) (ا). ینتج:
دائماً کلّ (ج) (ا) ".
این قسم، به دلیل تساوی اجزای حملیه و منفصله، موافق طبع است؛ زیرا استخراج نتیجه از آن آسان‌تر و
ذهن به آن آشناتر است. شرط صحت انتاج این قسم، وجود جزء مشترک بین همه حملیه‌ها و اجزای قضیه منفصله، و تکرار آن است. و قضیه منفصله، می‌تواند حقیقیه یا مانعةالخلوّ باشد. نتیجه حاصل از این قیاس، قضیه حملیه‌ای است که
موضوع آن از صغرا (قضیه حملیه) و
محمول آن از کبرا (قضیه منفصله) گرفته شده است. این صورت، در
استقراء تام بکار می‌رود و "
قیاس مقسّم" نامیده می‌شود.
مثال (از
شکل اول): "همه کسانی که مکلّف هستند انسان‌ها و اجنّه هستند، انسان‌ها دارای اختیار هستند و اجنه هم دارای اختیار هستند. پس همه کسانی که مکلّف هستند دارای اختیار هستند".
مثال (از
شکل چهارم): "همه پسران و دختران و مردان و زنان می‌توانند هنر بیاموزند، و همه انسان‌ها یا پسرند یا دخترند یا مردند و یا زنند. پس بعضی از کسانی که می‌توانند هنر بیاموزند انسان هستند".
تعدد قضیه حملیه و فزونی تعداد قضیه حملیه بر اجزای قضیه منفصله. در قالب: "کل (ج) (ب) و (د) و (س)، و
دائماً کلّ (ب) و (د) و (س) امّا (ا) او (ز). ینتج:
دائماً امّا کلّ (ج) (ا) او (ز) ".
مثال (از شکل اول): "همه انسان‌ها مختار و مکلف و فانی هستند، و
دائماً هر مختار و مکلف و فانی یا پیر است و یا جوان. پس همه انسان‌ها یا پیر هستند و یا جوان".
تعدد قضیه حملیه و فزونی اجزای قضیه منفصله بر تعداد قضایای حملیه. در قالب: "کل (ج) (ب) و (د)، و
دائماً امّا کلّ (ب) (ا) او (ب) (س) او (د) (م) او (د) (ز). ینتج:
دائماً امّا کلّ (ج) (ا) او (س) او (م) او (ز) ".
مثال (از شکل اول): "هر انسانی
مکلف و فانی است، و
دائماً هر مکلفی یا تندرست و یا بیمار است، و یا هر موجود فانی جوان است یا پیر. پس هر انسانی یا تندرست و یا بیمار است، و یا جوان و یا پیر است". نتیجه این ترکیب در شکل اول و دوم، منفصله کلیه موجبةالاجزاء یا سالبةالاجزاء است، و در شکل سوم، منفصله جزئیه خواهد بود.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• گرامی، محمدعلی، منطق مقارن.
• شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق).
• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
•
سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة. • ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل.
• فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان.
• ابوالبركات ابن‌ملكا، هبه‌الله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة.
• ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق).
• شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات.
•
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة. •
مظفر، محمدرضا، المنطق. •
علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. • تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق.
• قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه.
•
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. •
مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «قیاس اقترانی مرکب از حملیه و منفصله»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۳/۲۴.
