• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

قنبره ابومحمد اسماعیل بن محمد مخزومی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


ابومحمد اسماعیل بن محمد مخزومی مکی ملقب به قُنبره، از محدثان و دانشمندان بزرگ شیعه در قرن سوم هجری قمری بوده است. شیخ طوسی در کتاب الفهرست دو بار از او یاد کرده که همین مسئله موجب شده تا رجال‌شناسان در اتحاد یا تعدد آن دو، دچار تردید و اختلاف شوند.


ابومحمد اسماعیل بن محمد بن اسماعیل بن هلال مخزومی مکی، ملقب به قُنبره است. قُنبره به فارسی نام پرنده‌ای خوش‌آواز به نام چکاوک است. اما چرا به ابومحمد مخزومی، قُنبره لقب داده‌اند، روشن نیست. وی از دانشمندان شیعه است.

در منابع رجالی همچون فهرست شیخ طوسی دو بار از او یاد شده است.
در جایی می‌گوید: ابومحمد اسماعیل بن محمد بن اسماعیل بن هلال مخزومی از بزرگان شیعه در مکه بود و در آنچه روایت کرده، موثق و مورد اعتماد است. او زمانی از مکه به عراق آمد و محدثانی همچون ایوب بن نوح بن دراج (وکیل امام‌ هادی و امام حسن عسکری (علیهما‌السّلام))، علی بن حسن بن فضال (م حدود ۲۹۰هـ)، حسن بن معاویه، محمد بن حسین (ابوجعفر زیات متوفای ۲۶۲ هـ) و احمد بن حسن بن فضال (م ۲۶۱ هـ) از او حدیث فرا گرفته و روایت کردند.
[۱] حلی، حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال، ص۵۵.    
[۲] اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج۱، ص۱۰۲.    
ابومحمد مکی پس از مدتی دوباره به مکه بازگشت و ماندگار شد
[۳] تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، ج۲، ص۱۰۵.    
و به گفته شیخ طوسی، به همین دلیل روایات شیعه از وی‌ اندک است. همچنین با برشمردن کتاب‌های مخزومی، می‌افزاید که پسرش محمد بن اسماعیل و علی بن احمد علوی عقیقی (م ۲۹۹ هـ) راوی کتاب‌های او هستند.
[۴] طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ص۴۸.    
[۵] مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، ج۱۰، ص۳۰۰.    

شیخ طوسی در جای دیگری می‌گوید: اسماعیل بن محمد، ملقب به قُنبره از اهالی قم است و کتاب‌های بسیاری دارد که از جمله آنها، کتاب المعرفه می‌باشد.
[۶] طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ص۵۳.    
[۷] مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، ج۱۰، ص۳۷۰.    


ذکر کردن شیخ طوسی از ابومحمد مخزومی در دو مورد، موجب شده تا رجال‌شناسان در اتحاد یا تعدد آن دو، دچار تردید و اختلاف شوند، از آن‌رو که شیخ طوسی آنان را به ظاهر از هم تفکیک کرده و هم اینکه سندی نداریم که ابومحمد مخزومی اهل قم باشد و یا بدان‌جا سفر کرده باشد، برخی را بر آن داشته تا اتحاد را مردود بدانند.
[۸] ابطحی، سیدمحمدعلی، تهذیب المقال، ج۱، ص۴۳۵.    

اما در مقابل، دلایل اتحاد بیشتر و قوی‌تر است: نخست اینکه شیخ طوسی در مورد دوم عیناً عبارت ابن‌ندیم را آورده که اسماعیل بن محمد قُنبره را از مردمان قم و نویسنده کتاب المعرفه معرفی کرده است.
[۹] ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۲۳۹.    
گویا شیخ طوسی متوجه نشده که وی همان اسماعیل مکی مخزومی است و در رجال خود با هر دو عنوان و در شمار کسانی که از ائمه (علیهم‌السّلام) روایت نکرده‌اند، آورده است.
[۱۰] طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، ص۴۱۵.    
ولی ابوالعباس نجاشی به نقل از ایوب بن نوح که شاگرد مخزومی بوده، می‌گوید: اسماعیل بن محمد، قُنبره شهرت داشته است.
[۱۱] نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، ج۱، ص۳۱.    
[۱۲] تفرشی، سیدمصطفی بن حسین، نقد الرجال، ج۱، ص۲۳۰.    

مرحوم خویی هم از مجموع داده‌های شیخ طوسی و نجاشی نتیجه می‌گیرد که هر دو یکی هستند،
[۱۳] بروجردی، سیدعلی، طرائف المقال، ج۱، ص۱۴۹.    
چون بعید است که دو نفر هم‌عصر، اسماعیل بن محمد نام داشته و هر دو به قُنبره ملقب بوده و کتاب المعرفه داشته باشند. وجه جمع هم این‌گونه است که وی اهل مکه و مدتی ساکن قم باشد که پس از قم به عراق آمده و سپس به مکه بازگشته است.
[۱۴] خوئی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۸۶.    
عکس این هم می‌تواند باشد که اهل قم بوده و در پی کسب دانش و معرفت به مکه، عراق و باز مکه رفته باشد.
مسئله دیگری که درباره او مورد توجه قرار گرفته، گفته شیخ طوسی است که در فهرست اسماعیل مخزومی را استاد ایوب بن نوح و دیگران شمرده، ولی در رجال به عکس شاگرد آنان دانسته است.
[۱۵] ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۲۴۳.
[۱۶] طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، ص۴۱۵.    
مرحوم خویی قول دوم را ترجیح می‌دهد
[۱۷] خوئی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۸۷.    
که قابل بررسی است و دست‌کم درباره علی بن حسن بن فضال، تامل بیشتری لازم است و نجاشی هم به نقل از ایوب، استادش را قنبره لقب داده است.

آثار و تالیفات ابومحمد به جز کتاب المعرفه، کتاب‌های التوحید، الامامه،
[۱۸] آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲، ص۳۲۰.    
التجمل و المروه
[۱۹] آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۳، ص۳۵۹.    
و کتاب الصلاة می‌باشد.
[۲۰] نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، ج۱، ص۳۱.    
[۲۱] ابن‌شهرآشوب، محمدعلی، معالم العلماء، ص۸.    


برای مطالعه بیشتر به منابع زیر مراجعه شود.
[۲۲] زنجانی، موسی، الجامع فی الرجال، ج۱، ص۲۶۴.
[۲۳] امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، ج۳، ص۴۰۱.    
[۲۴] اعلمی‌ حا‌ئری، محمدحسین‌، دائرة المعارف الشیعیة العامه، ج۳، ص۴۶۸.


۱. ↑ حلی، حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال، ص۵۵.    
۲. ↑ اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج۱، ص۱۰۲.    
۳. ↑ تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، ج۲، ص۱۰۵.    
۴. ↑ طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ص۴۸.    
۵. ↑ مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، ج۱۰، ص۳۰۰.    
۶. ↑ طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ص۵۳.    
۷. ↑ مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، ج۱۰، ص۳۷۰.    
۸. ↑ ابطحی، سیدمحمدعلی، تهذیب المقال، ج۱، ص۴۳۵.    
۹. ↑ ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۲۳۹.    
۱۰. ↑ طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، ص۴۱۵.    
۱۱. ↑ نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، ج۱، ص۳۱.    
۱۲. ↑ تفرشی، سیدمصطفی بن حسین، نقد الرجال، ج۱، ص۲۳۰.    
۱۳. ↑ بروجردی، سیدعلی، طرائف المقال، ج۱، ص۱۴۹.    
۱۴. ↑ خوئی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۸۶.    
۱۵. ↑ ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۲۴۳.
۱۶. ↑ طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، ص۴۱۵.    
۱۷. ↑ خوئی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۸۷.    
۱۸. ↑ آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲، ص۳۲۰.    
۱۹. ↑ آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۳، ص۳۵۹.    
۲۰. ↑ نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، ج۱، ص۳۱.    
۲۱. ↑ ابن‌شهرآشوب، محمدعلی، معالم العلماء، ص۸.    
۲۲. ↑ زنجانی، موسی، الجامع فی الرجال، ج۱، ص۲۶۴.
۲۳. ↑ امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، ج۳، ص۴۰۱.    
۲۴. ↑ اعلمی‌ حا‌ئری، محمدحسین‌، دائرة المعارف الشیعیة العامه، ج۳، ص۴۶۸.


پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۱۸۷، برگرفته از مقاله «اسماعیل بن محمد مخزومی».


رده‌های این صفحه : راویان صاحب کتاب | محدثان شیعه سده سوم (قمری)
جعبه ابزار