قلم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قلم وسیله‌ای است که به وسیله آن
مقدرات جهان ثبت می‌شود.
قلم، مجرای
فیض الهی است.
اصطلاحی است برگرفته از
قرآنو به معنای وسیله‌ای است که
کتابت و ثبت مقدّرات جهان، از گذر آن صورت می‌پذیرد.
بنابر
روایات،
خداوند، نخست
قلم را آفرید و آن گاه بدو فرمود که بنویسد و بدین سان،
قلم، هر آنچه را تا
قیامت پیش می‌آید، بازنوشت.
قلم، صادر اوّل و نخستین تعیّن از تعیّنات
ذات اقدس الهی است.
قلم مخلوق اوّل است و از این رو، مرتبه‌ای از مراتب
هستی است که موجودات به نحو
اجمال و
بساطت در آن تحقّق دارند.
قلم، حقایق جهان
آفرینش را به صورت تفصیلی به
لوح افاضه می‌کند
برخی دیگر از روایات، مخلوق اوّل را
عقل یا
گوهر دانسته‌اند.
مفسّران این دو دسته روایات را جمع کرده و بر آن رفته‌اند که
قلم و عقل شیئی یگانه‌اند
وجود مفاهیمی غیبی همچون
قلم و لوح در متون دینی، نشان می‌دهد که خداوند، برای جاری ساختن
اراده و
مشیت خویش در جهان آفرینش،
نظامی معنوی آفریده است.
بدین سان، آشکار می‌شود که نظام
علّت و
معلول منحصر به علّت و معلول مادّی نیست؛ بلکه نظامی دیگر نیز وجود دارد که غیر مادّی است و به
اذن پروردگار، فیض الهی را در جهان جاری و ساری می‌کند.
نخستین تجلّی خداوند بر این
مفاهیم غیبی، در
قلم تحقق پذیرفته است.
اینکه
قلم از چه جنسی است، محلّ
اختلاف است. برخی دانشمندان معتقدند که
قلم، مخلوق خداوند در
عالم غیب است و از جنس
نور.
شیخ صدوق آن را از جنس
مَلَک دانسته است؛ ولی شیخ مفید این نظریّه را رد کرده است
فلاسفه بر آن‌اند که
قلم، مَلَکی است
مقرّب و عقلی که شأن او افاده حقایق و تصویر
علوم است.
عرفا گفته‌اند که حقیقت
قلم همان است که در همه موجودات جاری است و به واسطه
قلم و لوح است که خداوند
علم به هستی در هنگام
فعل دارد.
با وجود این اختلافات، همه پذیرفته‌اند که
قلم از
مجرّدات است.
از نظریّه‌های مختلف درباره
قلم بر می‌آید که هر چند در وجودش شکّی نیست، عقل انسان به ویژگی‌های تفصیلی و جزئی آن راه ندارد.
امام خمینی یکی از مراتب علم الهی را
قلم می‌داند.
که عبارت است از موجود عقلی که تمام صور اشیاء به وجه عقلی و بسیط در آن موجود است. عقل اول و
قلم اعلی بدون واسطه به نفس کلی و با واسطه به عقول مادون خود به افلاک فیض می‌رساند.
از این رو
قلم اعلی همه موجودات را به نحو بسیط در خود دارد
«جَفَّ القَلَمُ بِما هُوَ کائِنٌ اِلی یَومِ الدّین» در این زمینه آیات الهی نظیر
(اقْرَاْ وَ رَبُّکَ الْاَکْرَمُ الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ)،
(ن وَالْقَلَمِ وَمَا یَسْطُرُونَ) ناظر بر این مرتبه می‌باشند. از نظر حکما آنچه در آیات و روایات از آن تعبیر به
قلم شده درواقع همان عقل اول است از این رو
قلم همان نخستین مخلوق الهی است. در واقع عقل و
قلم حاکی از یک حقیقت هستند که به نام‌های مختلف از آنها یاد شده است. امام خمینی معتقد است در آیه
(ن وَالْقَلَمِ وَمَا یَسْطُرُونَ)،
تعبیر به ن و
قلم همان عقل اول و یک صنف از ملائکه الهی است که دارای مقام هیمان می‌باشند.
امام خمینی با استناد به کلام استاد خود
شاه آبادی در تفسیر این آیه مذکور می‌گوید، ن و
قلم ملائکه مهیمین هستند که در ذات حق‌تعالی مستغرق و متحیر در نقطه مرکزی می‌باشند.
ایشان از جمله امور مربوط با
قلم را
لوح محو و اثبات می‌داند که همان جوهر نفسانی فرشته الهی است که
علوم را از
قلم می‌گیرد. البته در مواردی ایشان لوح محو و اثبات را همان مقام فیض مطلق منبسط می‌داند که جهت خلقی آن ظهور یافته است.
•
فرهنگ شیعه، تالیف شده توسط جمعی از نویسندگان، ص۳۸۰-۳۸۱. •
دانشنامه امام خمینی ، تهران،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ، ۱۴۰۰ شمسی.
