قطب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قطب به معنای هریک از دو نقطۀ تقاطع محور
زمین با سطح زمین و مناطق پیرامونی آن است.
این بحث در کلمات فقهای پیشین مطرح نشده است. ظاهراً نخستین فقیهی که آن را مطرح کرده است،
سید محمد کاظم یزدی (م ۱۳۳۷ ه. ق) در کتاب
العروة الوثقی، در بحث
صوم می‌باشد.
فقهای پس از ایشان نیز به تبع در باب
صلات و
صوم متعرض احکام آن شده‌اند.
قطب در دانش جغرافیا به هریک از دو نقطۀ یاد شده که در عرض جغرافیایی نود درجۀ شمالی یا جنوبی قرار دارد، گفته می‌شود. در این دو نقطه،
خورشید تقریبا مدت شش ماه از سال بالای
افق و شش ماه دیگر زیر افق قرار می‌گیرد. بنابراین، در نقطۀ قطب به طور تقریب، شش ماه از سال،
روز و شش ماه
شب است و خورشید در عرض جغرافیایی هفتاد درجۀ شمالی، مدت دو ماه و در عرض ۷۴ درجۀ شمالی، مدت سه ماه
غروب ندارد. مجموعۀ نواحی و مناطقی که میان عرض جغرافیایی ۶۶/۵ تا ۹۰ درجه است مناطق قطبی به شمار می‌رود.
نماز و
روزه از عباداتی است که
طلوع و
غروب خورشید در آنها دخالت دارد، چه اینکه بعضی از آنها (
نماز صبح) بر اساس طلوع خورشید، بعضی دیگر (نماز ظهر و عصر) زوال خورشید و بعضی نیز (نماز مغرب و عشا) بر اساس غروب خورشید اقامه می‌شوند. چنان‌که در
روزه نیز
امساک از مفطرات از طلوع
فجر تا غروب خورشید است.
در مناطقی که شب و روز در ۲۴ ساعت وجود دارد، مشکلی پیدا نمی‌شود، هرچند شب بسیار کوتاه و روز بسیار بلند و یا عکس آن باشد، لیکن در قطب و مناطق پیرامونی آن که در ۲۴ ساعت شب و روز وجود ندارد، این سؤال مطرح می‌شود که - با توجه به عدم غروب و طلوع خورشید در آن مناطق - روزه و نماز چه حکمی دارد؟ احتمالات و دیدگاهها در این مسئله مختلف است:
۱. ملاک در نماز و روزه یکی از مناطقی است که شبانه روز آن به گونۀ متعارف می‌باشد.
۲. ملاک وطنی است که پیش از این در آن سکونت داشته و دارای شب و روز متعارف است.
۳. نماز و روزه ساقط است و بر مکلّفی که در این گونه مناطق زندگی می‌کند نماز و روزه واجب نیست.
۴. روزه از او ساقط است، لیکن در طول یک سال هفده رکعت نماز بر او واجب می‌باشد، زیرا یک شبانه روز در این مناطق برابر یک سال است. بنابراین، در زمانی که خورشید از سطح افق به اوج ارتفاع می‌رسد، نماز ظهر و عصر واجب می‌شود و زمانی که به پایین‌ترین حد خود می‌رسد، نیمۀ شب است که پیش از آن باید نماز مغرب و عشا به جا آورده شود.
نماز صبح نیز در
بین الطلوعین - که مدت آن به طور تقریب بیست روز است - گزارده می‌شود.
۵). وجوب مهاجرت از این مناطق در صورت امکان و سقوط نماز و روزه و وجوب به جا آوردن قضای آن؛ هرچند احتیاط در جمع بین
ادا و
قضا می‌باشد.
۶). تقسیم زمان به دوازده ساعت روز و دوازده ساعت شب. در دوازده ساعت روز اعمال روزانه و در دوازده ساعت شب اعمال شبانه به جا آورده می‌شود.
برخی گفته‌اند: ملاک نزدیک‌ترین مکان به قطب است که در هر ۲۴ ساعت شب و روز دارد و بر حسب اوقات آن، نماز به قصد قربتِ مطلق گزارده می‌شود، لیکن برای روزه ماه رمضان واجب است به جایی که در هر ۲۴ ساعت دارای شب و روز است برود و در صورت عدم امکان باید در ازای هر روز روزه،
فدیه (یک یا دو
مد طعام) بپردازد.
برخی نیز مناطق نزدیک به قطب را که در هر ۲۴ ساعت دارای شب و روز است ملاک نماز و روزه، هر دو قرار داده‌اند.
البته در منطقۀ قطب به دلیل اینکه برای بشر قابلیت سکونت وجود ندارد، کسی زندگی نمی‌کند؛ از این‌رو، فقهای پیشین به دلیل عدم ابتلا متعرض این بحث نشده‌اند.
مسائل دیگری نیز در ارتباط با زمان عدّه و غیر آن مطرح شده است که در این مختصر از آنها صرف نظر می‌شود.
قبله در قطب، کوتاه‌ترین خط از مکان نمازگزار تا
کعبه است.
از نشانه‌های تشخیص قبله،
ستاره قطبی است که در قطب شمال قرار دارد و به جهت نزدیک بودن به قطب ومجاورت آن، «قطب» یا «قطب شمالی» نیز نامیده می‌شود.
جمعی از فقها عنوان ستارۀ قطبی را بر ستاره‌ای پنهان که تنها چشمان تیزبین قادر به دیدن آن است و بین
جدی و
فرقدان در
بنات النعش صغری واقع شده است، تعریف کرده و گفته‌اند: این ستاره نزدیک‌ترین ستاره به قطب شمال است و شبانه روز به آرامی - بدون آنکه حرکتش محسوس باشد - گرد قطب می‌چرخد و آن همان ستارۀ قطبی‌ای است که نشانه‌ای دائمی برای ساکنان
عراق و
شام جهت تشخیص قبله است.
برخی، سخن فوق را مردود دانسته و گفته‌اند: نزدیک‌ترین ستاره به قطب جُدَی است نه این ستارۀ پنهان و حرکت جُدَی آهسته‌تر از حرکت آن ستاره است و جُدَی نشانۀ قبلۀ مردم عراق و شام می‌باشد.
•
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (علیهم‌السلام)، ج۶، ص۶۵۳.
