قضایای متباین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قضایای متباین یکی از
اصطلاحات به‌کار رفته در
علم منطق بوده و به‌معنای قضایای دارای مفاد مختلف، با وحدت
موضوع و
محمول است.
هر دو
مفهوم کلی را که با هم بسنجیم بین آنها یکی از
نسبت‌های چهارگانه (
تساوی،
تباین،
عموم و خصوص مطلق، و
عموم و خصوص من وجه) برقرار است. مراد از تساوی در مفردات (مفاهیم کلّی)، تساوی در صدق است، یعنی هر چیزی که مصداق یکی باشد، مصداق دیگری هم می‌باشد. مراد از تباین این است که هیچ مصداق مشترکی ندارند.
در مورد قضایا نیز بین هر دو قضیه‌ای که با هم مقایسه شوند
نسبت معیّنی وجود دارد.
نسبت بین بعضی از قضایا عموم و خصوص مطلق است (مثل
قضیه دائمه مطلقه که اعم مطلق است از
ضروریه مطلقه)، و بین بعضی دیگر عموم و خصوص من وجه (مثل دائمه مطلقه
نسبت به ضروریه مطلقه)، و بین دسته دیگری تباین است (مانند قضیه ضروریه مطلقه
نسبت به
ممکنه خاصه).
دو قضیه متباین (یا غیر متوافق) آن است که با فرض وحدت موضوع و محمول قضیه و لواحق آنها، مفاد آن دو یکی نیست، و این اختلافِ مفاد، ناشی از اختلاف در
سور یا
کیف یا
جهت قضیه و یا هر سه است.
قضایای متباین بر چهار گونه است:
۱. متداخلتان؛
۲. متضادتان؛
۳. داخلتان تحت التضاد؛
۴. متناقضتان.
نسبت به تساوی در قضایا؛ قطع نظر از خصوصیات ماده آنها، هیچ دو قضیه‌ای را نمی‌توان یافت که با یکدیگر مساوی باشند، زیرا مقدار و تعداد قضایا از ناحیه نیازی که در علوم و محاورات
نسبت به آنها احساس می‌شود، معلوم و معیّن می‌گردد، و اگر دو قضیه در
صدق، یکسان باشند، به ناچار یکی از آنها بی فایده خواهد بود. به وجه دقیق‌تر: در مفاهیم مفردات، تساوی از آن جهت راه دارد که بین دو مفهوم، ارتباط کامل می‌تواند موجود باشد به گونه‌ای که مثلاً یکی،
علت دیگری باشد (مثل "متعجّب" و "خندان")، یا یکی مشتمل بر
مفهوم دیگری باشد (مثل "انسان" و "ناطق")، اما هیچ یک از اینها در قضایا راه ندارد، یعنی
نسبت موجود در یک قضیه، علت برای
نسبت دیگر نمی‌شود و مشتمل بر
نسبت دیگر هم نیست.
اما از حیث مواد، دو قضیه ممکن است با هم مساوی (یا متوافق) باشند، مانند دو قضیه: "علت، پدید آورنده معلول است بالضروره" و "معلول، پدید آمده از علت است بالضروره" و مانند دو قضیه: "هر گاه خورشید برآمده باشد روز است" و "هر گاه خورشید برنیامده باشد روز نیست". در این دو مثال، هر دو قضیه با هم مساوی هستند و هر گاه اولی صادق باشد دومی هم صادق است، ولی این تساوی، از ناحیه خصوصیت ماده است، و الّا هیچ قضیه‌ای به خودیِ خود و به اعتبار هیات (شرطی یا حملی، و اطلاقی یا جهتی) با قضیه دیگر مساوی نخواهد بود.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• گرامی، محمدعلی، منطق مقارن.
• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
•
مظفر، محمدرضا، المنطق. •
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. •
مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «قضایای متباین»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۳/۱۶.
