قانون تفسیر (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قانون تفسیر، اولین
و جدیترین
اثر قرآن پژوهی استاد پیشکسوت
کمالی دزفولی رحمة‌الله‌علیه است
و در واقع جلد اول از دوره سه جلدی کتب
علوم القرآن آن فرزانه میباشد.
در این اثر، محقق ارجمند با نگاهی نو
و بدیع در مباحث بکر
علوم قرآن، به خلق اثری شگفت انگیز دست زده، چنانکه با مهارت
و استادی به طرح مباحث بنیادین این
علم پرداخته
و ابواب
و عناوین آن را به
نظم و نسقی نوین عرضه کرده
و آراء
و اندیشه‌های خویش را با
اتقان و استحکام بیان داشته است. آن گونه که از این اثر پیداست، اعتقاد
و اعتماد خالصانه استاد به
سنت معصومین علیه‌السّلام ، دروازه ورود ایشان به ساحت مقدس قرآن شد
و فی الواقع این
نگاه عمیق میراث گرانبهایی بود که او از اسلاف ارجمند خود در
حوزه علمیه دزفول به
ارث میبرد.
این کتاب دارای یک پیشگفتار، دوازده بخش، دو ملحق
و پنج مستدرک است. پیشگفتار مفصل مولف، حسن مطلع این اثر قیم است. گفتاری است که در عین
صلابت ، سلیس
و روان
و البته پر مغز
و جان دار بودن، بیانگر روح اجتماعی
و اصلاح گرایانه استاد میباشد. ضمن بیان جایگاه
قرآن و دعوت به فهم وعمل به آن، مختصری در
تاریخ پیدایش
علوم قرآن به عنوان مقدمه
تفسیر ذکر کرده‌اند.
تعاریف که شامل تعاریف
علم ،
قرآن ،
علوم القرآن، تفسیر، تاویل
و موارد
استعمال این دو در قرآن،
روایات و اقوال
علما، نامها
و صفتهای قرآن در قرآن
و... است.
تعریف جامع ایشان از
علوم القرآن شنیدنی است: مقصود از آن، گروهی از معارف متصله قرآن است، خواه تصوری باشند، خواه تصدیقی که به نحوی از انحاء
و به طور
خاص خادم قرآن باشند، مانند
علم الرسم
و...
و قید «به طور خاص» برای آن است که بعض از
علوم را هر چند به طور مقدمه در فهم قرآن دخیلند مانند صرف
و نحو خارج کند، نه
علم اعراب القرآن را که به طور خاص در فهم قرآن دخیل است...
قابل فهم بودن قرآن؛ که شامل مباحثی مانند: چگونه قرآن را میفهمیدند، ادله مفهوم بودن قرآن
و مخالفین آن است.
مصونیت قرآن از
تحریف ؛ که شامل مباحث: چگونه تغییر میدهند، دلائل عدم تحریف
و ادله قائلین به تحریف میباشد.
جمع
و فراهم ساختن قرآن؛ که شامل مباحثی است چون: معانی جمع،
کتابت و ضبط ، خوانایی
و نویسایی
پیغمبر صلیاللهعلیه
وآلهوسلّم ،
کاتبان وحی ، وسائل نوشتن، ترکیب قرآن
و الفاظ آن، ترتیب آیات، عدد آنها
و فواصل، ابعاض قرآن، جمع قرآن در
زمان پیغمبر صلیاللهعلیه
وآلهوسلّم ، جمع خاص
حضرت علی علیه‌السّلام
و جمع در زمان
ابوبکر و عثمان .
قرائات ؛ که یکی از مهم‌ترین بخش‌های این کتاب
و بلکه مباحث
علوم قرآنی است. محقق به اقتضای شبهات
و ایرادات مطرح، نظرات خاص
و بکر خود را ارائه نموده است. این بخش، شامل مباحثی است مانند: معنای قرائت،
اختلاف قرائت و علل پیدایش
قرائت . اختلاف عمدی، حدود مرزهای اختلافات جائز،
سبعة احرف از طریق امامیه، سبعة احرف از طرق عامه،
توحید نص و... ایشان در این بخش تاکید دارند که: «جواز اختلاف قرائت برای رفع عسر
و حرج بوده
و با رفع
عسر و حرج در زمان حاضر وجهی بر قرائت به
اختلاف وجود ندارد
و بلکه مذموم
و مردود است.»
اسباب نزول؛ که دارای مباحثی است، از جمله: دانستن سبب نزول، اقسام نزول، عموم لفظ
و خصوص سبب،
سماع یا
اجتهاد در اسباب نزول
و اشتباه در
اسباب نزول .
تفسیر به رای ؛ که شامل مباحثی مانند: مراد از رای، دلائل مانعین
و مجیزین، منشا
خطا در تفسیر است.
محکم و متشابه ؛ که شامل مباحثی چون: اقسام تعریفات اصطلاحی، اسباب تشابه، ارائه جدولی از اقسام محکم
و متشابه
و اشاره به موضوعات
آیات آنها، رسوخ در
علم و راسخون در آن بوده که این بخش نیز خالی از نکات مغز
و پر مغز نیست.
ظهر
و بطن قرآن؛ درباره منشا، معنا
و مصادیق آن، که دارای دو مبحث: دلایل منقول
و دلیل عقلی، است. بخش دهم:
نسخ ، بداء؛ که شامل موضوعاتی چون:
نسخ در
لغت و اصطلاح، شناخت
ناسخ و منسوخ ، شرایط
نسخ، وجوه
نسخ، فایده
نسخ، آراء موافقین
و مخالفین، مسئله
بداء ودیدگاه
شیعه و اهل سنت در آن، میباشد. ملحق.
تاریخ نزول، ضوابط مکی
و مدنی بودن، وجوه مختلف نزول قرآن
و شمارش سوره‌های مکی
و مدنی، مورد بحث واقع شده است.
مصادر تفسیر؛ دربردارنده موضوعاتی همچون: مصادر الزامی
و استحسانی، مصدر اول: قرآن، مصدر دوم: سنت، طرق
امامیه ، طرق
عامه ، رتبه کتاب
و سنت،
تعارض کتاب و سنت صحابی
و قول او،
صحابه و فهم قرآن، صحابه
و تفسیر، قول تابعی.
شرایط تفسیر؛ که شامل: مقدمه،
علومی که باید مفسر آنها را فرا گیرد
و شرایط اتخاذ روش احسن است. دانستن
علومی مانند
لغت ،
صرف ، اشتقاق،
نحو و اعراب ، اسلوب (
معانی ،
بیان ،
بدیع )، قراءات،
کلام ،
اصول فقه ، اسباب نزول،
علم به
ناسخ و منسوخ،
درایه ،
علم به
روایات مرفوعه،
علم به احوال
بشر و خلوص
نیت را شرط اول اموری میداند که مفسر باید واجد آن باشد. شرط دوم دانستن روشی است که پس از دارا بودن
علوم، باید پی بگیرد،
و برای آن نیز یازده شرط قائل میشود. ملحق بخش دوازدهم:
قصص و اسرائیلیات ؛ که دربرگیرنده: چگونگی قصه‌های قرآن، اسرائیلیات پیرامون قصص قرآن
و خاتمه است. تقسیم تفسیر از یک نظر به اجمالی وتفصیلی
و نقد
التفسیر و المفسرون محمد حسین ذهب ی بابت اظهار نظر وی در مورد منابع تفسیر شیعه در خاتمه آمده است. مستدرکات: حاوی پنج مستدرک برای بخش‌های یکم، سوم، چهارم، پنجم
و دهم است. این اثر برای نخستین بار در
سال ۱۳۵۴ ش از سوی انتشارات کتابخانه صدر در ۴۸۳ صفحه قطع وزیری چاپ
و منتشر گردید.
نرم افزار مشکات الانوار، مرکز تحقیقات کامپیوتری
علوم اسلامی.
