قاسم بن محمد برزالی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بِرزالی، عَلَم الدّین قاسم بن محمد بن یوسف، معروف به ابن برزالی،
مورخ و
محدث سوری (اهل
شام) می‌باشد.
قاسم بن محمد برزالی در
جمادی الاولی یا
جمادی الاخره ۶۶۵ در
دمشق متولد شد.
برایِ تاریخی پیش از این، یعنی ۶۶۳، نیز که گاهی ذکر شده محملی می‌توان یافت، ولی برزالی خود صریحاً بیان کرده که در ۶۶۵ زاده شده است.
نیاکان وی از بربرهای
برزال بودند.
جدِّ بزرگش،
زکّی‌الدین محمد بن یوسف (متولد ح۵۷۷، متوفی ۶۳۶ در حَماة)، در ابتدای
سده هفتم در
شام اقامت گزید.
نسبت «اشبیلی» که به نام زکی‌الدین اضافه شده است نشان می‌دهد که خودِ او، یا یکی از نیاکانش روزگاری در
اشبیلیه (
سِویلّ ) می‌زیسته‌اند.
کتابی از وی در دمشق موجود است، و نسخه‌هایی از دو جلد کتاب تاریخ دمشقِ
ابن عساکر که او استنساخ کرده در بانکی پور
نگهداری می‌شود.
جدِّ برزالی که بعد از
پدر به مقامِ
امامت مسجد فَلّوس (فلوس بنا بر قرائت سُواژه
) رسیده بود، در ۶۴۳ در ۲۳ سالگی درگذشت، و پدر برزالی، بهاءالدین، تحت سرپرستیِ
جد مادریِ خود قرار گرفت.
بهاءالدین که مردی دانشمند بود و در دستگاه
قضا کار می‌کرد، در ۶۹۹ در شصت سالگی
وفات یافت.
برزالی به عنوان عضو خاندانی دانشمند، همراه
خواهرش زینب، نزد پدر و دیگر استادان معروف به تحصیل پرداخت.
برای نمونه،
ابن تیمیّه در خانه وی او را
تعلیم می‌داد.
برزالی در جوانی آغاز به کار کرد، ولی نسبت به سنّش از رشد بیشتری برخوردار بود و عشق به دانش اندوزی را در سراسر عمر حفظ کرد.
چون تحصیلات دینی را به پایان رساند، برای ادامه مطالعات خویش به شهرهای دیگر شام و
مصر رفت، و مدتی به کار
شهادت در
محاکم شرعی مشغول شد، ولی بیشتر عمر خود را به
تدریس حدیث در مدارس دمشق گذراند، و مقام اصلی او تدریس در «نوریّه» بود.
وی چندین بار به
حج رفت و در ۴
ذیحجه ۷۳۹ در خُلیص، دهی نزدیک
مکه، درگذشت.
فرزندان برازلی، که از میان آن‌ها محمد و فاطمه دانشمندانی
نخبه به شمار می‌رفتند، پیش از وی مرده بودند.
بیشتر استادان برجسته زمان، نظیر
ذهبی ، جزو شاگردان و همکاران متعدد برزالی بوده‌اند.
نویسندگانِ شرح حال برازلی بر این قول متفق‌اند که برزالی شخصی بسیار جذّاب، خوش چهره،
فروتن ، و در باب کتب و معلوماتِ خویش بخشنده بود؛ خطّی خوش داشت، عالمی سخت کوش، و مورد اطمینان کلیه حوزه‌های علمی بود، حتی حوزه‌هایی که با یکدیگر
مخاصمه داشتند.
از نوشته‌های او فهرستی در دست نیست، و هیچ‌یک از آثار باقی‌مانده وی نیز تاکنون چاپ نشده است.
تاریخ، اثر بزرگ او که به وقایع سال ۷۳۶ منتهی می‌شود، اغلب مورد استناد قرار می‌گرفت.
دانشمندانِ بعدی این کتاب را
تلخیص و تکمیل کرده‌اند.
عنوان آن ظاهراً
المُقتفی است (نُعَیمی دمشقی،
به کتابی با عنوان
المنتقی (=
المحتفی ؟) اشاره می‌کند که گویی با کتاب تاریخ که وی غالباً از آن نقل می‌کند تفاوت دارد).
المقتفی به صورت
نسخه خطی در طوپقاپی سرای، احمد سوم، به شماره ۲۹۵۱ نگهداری می‌شود.
المُعجم حجیم او که بسیار تمجید شده و غالباً به عنوان مرجعی معتبر برای ترجمه رجال آن عصر بدان استناد شده، برجای نمانده است.
مُعجم کوچکی از نخستین استادان او در دمشق نگهداری می‌شود.
کتابی نیز به نام
معجم البلدان و القُری را
ابن طولون در
لُمَعات به او نسبت داده است.
یک اثر کوچک تاریخی نیز درباره کسانی که در
جنگ بدر شرکت داشته‌اند، به استناد خط نسخه موجود در دمشق که به دیگر نوشته‌های برزالی در کتاب‌خانه ظاهریّه شباهت دارد، به وی نسبت داده شده است.
در میان آثار وی در حدیث، از کتابی به نام
اَرْبَعُون بُلدانیه یاد کرده‌اند.
دو منتخب از
عَوالی الحدیث که از استادان خود جمع آوری کرده، و نیز کتابی به نام
ثُلاثیّاتٌ مِنْ مُسْنَدِ احمد بن حنبل ، در کتاب‌خانه بانکی پور نگهداری می‌شود.
کتابی فقهی از او در باب «الشروط» در قاهره موجود است، و می‌توان اطمینان داشت که در آینده نیز آثاری از وی کشف شود.
برزالی آثار خود را کمتر تحریر نهایی می‌کرد و بیشتر به صورت
مسوّده باقی می‌گذاشت، ازین‌رو بر جای ماندن آثارِ وی بر حسب تصادف بوده است.
نُعیمی به این نکته اشاره کرده که خود او در ۸۹۴ به آخرین جلد کتاب
تاریخ برزالی برخورده است.
(۱) ابن حجر عسقلانی، الدُرَرالکامنة فی اعیان المائة الثامنة، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
(۲) ابن شاکر کتبی، فَوات الوفیات، قاهره ۱۹۵۱، ج ۲، ص ۲۶۲ـ۲۶۴.
(۳) ابن طولون، لُمَعات، دمشق ۱۳۴۸.
(۴) ابن فضل الله عُمَری، المسالک، نسخه خطی عربی دانشگاه ییل، ش ۳۴۱ L (۱۱۸۵ Cat Nemoy,)، گ ۱۷۹ پ ـ۱۸۲ پ.
(۵) ابن قاضی شهبI، الاعلام، نسخه خطی آکسفورد، مجموعه Marsh، ش ۱۴۳، سنه ۷۳۹، ج ۱، ص ۱۱۲ و بعد.
(۶) ابن کثیر، البدایة والنهایة فی التاریخ، قاهره ۱۳۵۱/۱۹۳۲، ج ۱۴، ص ۱۸۵ و بعد.
(۷) محمد بن
علی حسینی، ذیل تذکرة الحفاظ، دمشق ۱۳۴۷، ص ۱۸ـ۲۱.
(۸) محمد بن احمد ذهبی، نُبَلاء، نسخه خطی عربی دانشگاه ییل، ش ۵۷۱ L، ج ۲ (۱۱۷۷ Cat Nemoy)، گ ۳۳۰ پ ـ۳۳۱ پ (برای تاریخ خاندان برزالی، بویژه زندگینامه زکی الدین).
(۹) عبدالوهاب بن
علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری.
(۱۰) خلیل بن ایبک صفدی، الوافی بالوفیات، ویسبادن ۱۹۶۲ـ۱۹۷۹.
(۱۱) یوسف عش، فهرست مخطوطات دارالکتب الظاهریّه، التاریخ، دمشق ۱۳۶۶/۱۹۴۷.
(۱۲) صلاح الدین منجد، در (۱۹۵۶) RIMA.
(۱۳) عبدالقادر بن محمد نعیمی دمشقی، الدارس فی تاریخ المدارس، چاپ جعفر حسنی، دمشق ۱۳۶۷ـ۱۳۷۰/۱۹۴۸ـ۱۹۵۱.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «قاسم بن محمد برزالی»، شماره۹۴۰.
