فرمان برات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
برات، در اصطلاح دیوانی عثمانی گونه‌ای
فرمان از جانب
سلطان می‌باشد.
در اسناد دولت عثمانی؛ این برات را که به طغرای سلطان مزین بود، بیتی، برات
شریف، نشانْ، نشانِ
شریف، حکم و مثال نیز خوانده‌اند؛ علاوه بر این‌ها،گاه یِرلیغ، بویورولْدو، توقیع، منشور و اراده نیز به همین معنا به کار می‌رفته است.
با اینهمه، برات مفهوم بسیار محدودتری داشته و آن «عطا» یا «حکم انتصاب به مقام» بوده است.
برات انواع گوناگونی داشته است: براتِ تیمار، التزام، معافیت، مقاطعه، مالکانه، امتیاز؛ براتِ مقامات بیگلربیگی، نشانجی (مهردار)، دفترداری، وزارت؛ و برات مأموریتهای دیگری که به موجب آن‌ها اجازه امامتِ محل یا
مسجد، خطبه‌خوانی، خدمتگزاری
کعبه و
حرم پیامبر، طبابت و جز آن داده می‌شد. (مُهِمّه دفتری، ص ۵۵۷، ۶۹۶و...)
برات به معنای «عطا» از اصطلاحات رایج در دیوان املاک (تیمار) بود.
در براتهای واگذاری تیمار (اقطاع /تیول) هویت صاحب تیمار، نام ناحیه به تیمار داده شده، و مقدار و کیفیت واگذاری آن ذکر می‌شد.
در اسناد رسمی معمولاً به براتهایی که قبلاً صادر شده بود، اشاره می‌شد؛ اما در احکام عطا، کلمه برات به کار نمی‌رفت و از مضمون حکم درمی یافتند که برات است یا نه.
براتهای مشتمل بر حکم انتصاب، چون از جانب سلطان صادر می‌شد، همواره با
صفت «
شریف» یا «همایون» همراه بود.
در این برات‌ها نوع و محل خدمت، حقوق یا درآمد حاصل از آن، و نام و وظیفه گیرنده آن قید می‌شد و، اگر این وظیفه متضمن خدمات مهمی بود، درجه صاحب صلاحیت بصراحت نوشته می‌شد؛ حتی اسقفهای
سوریه نیز تن‌ها، پس از دریافتِ برات از سلطان، اجازه کار می‌یافتند. قدرت فرمانروایانِ دست نشانده سلطان نیز از طریق برات رسمیت می‌یافت.
با تغییر سلطان، براتهای جدید با طغرای سلطان جدید داده می‌شد که به آن «تجدید برات» می‌گفتند.
نثر برات‌ها برحسب مقام یا تیول اعطا شده، ساده یا متکلف، اما عناصر اصلی و ترتیب آن‌ها یکسان بود.
معمولاً همه برات‌ها بعد از «دعوت» و «طغرا» با عباراتی مصنوع و متکلف آغاز می‌شد و در همان عباراتِ نخستین، سلطان دلیل اعطا یا انتصاب را، با ذکر نام صاحب آن، بیان می‌کرد و اگر این حکم متضمن بهره برداری از برخی املاک بود، آن‌ها را برمی‌شمرد.
این قسمت، در واقع، مهم‌ترین بخش برات بود که آن را به خط سیاقت و ارقام عربی می‌نوشتند و پس از آن از اهالی محل، می‌خواستند تا دارنده برات را به رسمیت بشناسند.
براتها‌گاه تاریخ نداشت و‌گاه «دایره تاریخگذاری» آن را به خطی متفاوت با خط سند و با قلمی دیگر اضافه می‌کرد و در گوشه چپِ پایین سند، نام مکانی که فرمان در آن‌جا صادر شده بود، می‌آمد.
صاحب برات را بَراتْلی می‌نامیدند.
براتلی برای تحریر برات بایست حق التحریری به نام «رسم برات» می‌پرداخت.
از اواخر
قرن دوازدهم، نمایندگان و مقامات رایزنی (کنسولی) که در محل استخدام شده بودند، با سوءاستفاده از حقوق ویژه بیگانگان (
کاپیتولاسیون)، براتهایی را به بازرگانان محلی می‌فروختند که به موجب آن
حق تجارت با اروپا و نیز امتیازات و معافیتهای مهم حقوقی و مالی و تجاری به دارنده برات اعطا می‌شد.
به صاحبان این برات‌ها بازرگانان برات دار می‌گفتند.
در اوایل قرن سیزدهم،
سلطان سلیم با صدور براتهایی برای بازرگانان غیر مسلمان محلی و سپس تجّار مسلمان، با این سوداگران اروپایی به رقابت پرداخت.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «فرمان برات»، شماره۸۴۷.
