فحصالتیه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تیه (یا فَحصُالتیه)، نامی که در منابع اسلامی برای بیابانی به کار رفته است که مرز
فلسطین و
مصر را تشکیل می‌دهد و صحرای
سینا را در بر می‌گیرد.
نام آن در
قرآن کریم ذکر نشده است (در
سوره مؤمنون ، آیه ۲۰،
برای شبه جزیرة سینا، کلمة
طورسینا و در
سوره بقره ، آیات ۶۳ و ۹۳
و در نساء، آیة ۱۵۴
، کلمة
طور به کار رفته) اما کلمة
تیه احتمالاً از فعل یَتیهُونَ (آشفته و سرگردان اند؛(
مائده : ۲۶)
) مشتق شده است. این فعل درباره
بنی اسرائیل به کار رفته است که به علت امتناع از فرمان
حضرت موسی ، مبنی بر وارد شدن به سرزمین مقدّس، خداوند آن‌ها را به سرگردانی در
صحرای سینا محکوم کرد.
جغرافیدانان
مسلمان ، بر همین اساس، صحرای سینا را صحرای بنی اسرائیل نیز خوانده اند. در این بیابان قلعه ای به همین نام وجود داشته است.
دربخش شرقی آن «وادی التّیه» واقع است
بیابان تیه، که جنوبی ترین بخش
فلسطین را تشکیل می‌داد، چهل
فرسخ طول و تقریباً همان قدر عرض داشت و از
منطقة جِفار (ناحیة الفَرَماء/
فرماء ، اَلْعَریش و الوَرّادَه/
وراده ) تا کوه‌های
سینا (
طورسین ا) گسترده بود.
از مغرب به استان
ریف مصر و از
مشرق به
اورشلیم و جنوب فلسطین محدود می‌شد. بنا به توصیف جغرافیدانان
مسلمان ، این ناحیه از سنگلاخ و خاک شنی به وجود آمده، دارای شوره زارها، تپه های سرخ ماسه سنگی، تعدادی نخل و چشمه بود.
دمشقی در مناطق بیابانی تیه بنی اسرائیل، به شهرهای
یهودی قادِس (قادش برنئه) حویرک، الخَلَصَه (الوسا)، الخَلوص (
لیسا )، (
بئر ) السَّبْع (بئرشِبع) و المَدوره اشاره کرده است.
او
تیه را جزو مناطق پادشاهی کَرَک، سرزمینهایی که روزگاری به
رنودو شاتیون تعلق داشته، ذکر نموده است. از بیابان
تیه جاده ای از طریق
عقبة بُساق به
ایله می‌رفت.
این جاده را نخست برای کاروان زائران عهد خُمارَوَیه (بن احمد طولون)، از حکّام طولونی (حک: ۲۷۰ـ۲۸۲) باز کردند. از ایله، از میان بیابان، به
دریای فَران ، دو منزل راه سواره بود. در ۶۵۲، که مملوکهای بحری از
قاهره گریختند، گروهی از آن‌ها پنج روز در بیابان سرگردان شدند و در روز ششم شهر بزرگ متروکی با دیوارها و تالارهای مرمر یافتند که در
شن مدفون شده بود. آنان ظروف و جامه‌هایی یافتند اما این اشیا به محض تماس، بر اثر پوسیدگی، فرو ریختند. در آن‌جا آب انباری با
آب خنک نیز وجود داشت. روز بعد، وقتی به کَرَک رسیدند و برای خرید، دینارهایی را که در شهرِ مدفون یافته بودند پرداختند، دریافتند که سکه‌ها متعلق به زمان
حضرت موسی -علیه‌السلام - و از «
شهر سبز بنی اسرائیل » بوده است.
جاده بازرگانی و نظامی از
قاهره به
سوریه در اوقات معمولی بدون برخورد با بیابان تیه، از جِفار می‌گذشت و فقط زمانی که این جاده با اشغال فرانکها قطع شد، راه مستقیم از بیابان اهمیت سوق الجیشی خاصی پیدا کرد، همانطور که در جنگ
صلاح الدین و بنای
قلعه صدر (امروزه
قلعه جندی ) مشاهده می‌شود.
(۱) علاوه بر قرآن.
(۲)
ابن حوقل.
(۳)
ابن عبدالحق، مراصدالاطّلاع، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲، ج ۱، ص ۲۸۸ـ۲۸۹.
(۴) محمدبن محمد ادریسی، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹، ج ۱، ص ۳۴۷ـ ۳۴۸، ۳۷۶.
(۵) اصطخری.
(۶) محمدبن ابی طالب
دمشقی، کتاب نخبة الدهر فی عجائب البرّ و البحر، چاپ مرن، لایپزیگ ۱۹۲۳، چاپ افست بغداد (بی تا).
(۷) مقدسی، ص ۲۰۹ـ۲۱۰.
(۸) (احمدبن علی مقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الا´ثار، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست قاهره، بی تا).
(۹) یاقوت حموی.
(۱۰) J Barthoux, "Description d'une forteresse de Saladin ", dإcouverte au Sinaف Syria , ۳ (۱۹۲۲) , ۴۴-۵۷;.
(۱۱) De Guignes, Perle des merveilles , in Notices et extraits , II, ۳۱.
(۱۲) M Gaudefroy-Demombynes, La Syrie ب l'إpoque des Mamelouks , Paris ۱۹۲۳, ۶, ۸, ۱۲۹;.
(۱۳) R Hartmann, "Die Strasse von Damaskus nach Kairo", ZDMG , ۶۴ (۱۹۱۰) .
(۱۴) G Le Strange, Palestine under the Moslems, London ۱۸۹۰, ۲۷-۳۰.
(۱۵) J Maspإro and G Wiet, in Mإmoires Publiإs par les membres de l'Institut franµais d'archإologie orientale du Caire , XXXVI , ۶۲.
(۱۶) A Miquel, Ah ¤san at- taqa ¦s ¦m La meilleure rإpartition pour la connaissance des provinces , Damascus ۱۹۶۳, ۱۵۰ n ۳۰, ۱۸۹;.
(۱۷) Quatremةre, Mإmoire sur l'ـgypte.
(۱۸) R Weill, La presqu ف رle du Sinai, in Bibl de l'إcole des haut إtud , CLXXI , ۱۹۰۸, ۱۱۴-۱۱۶ and passim;.
(۱۹) G Wiet, "Les inscriptions de la Qal'ah Guindi", Syria , ۳ (۱۹۲۲) , ۵۸-۶۵, ۱۴۵-۱۵۲.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تیه یا فَحصُالتیه»، شماره۴۱۹۹.
