علم البیان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«علم البیان»، تألیف عبدالعزیز عتیق، از جمله آثار جدید در زمینه علم بیان است.
«علم البیان»، تألیف عبدالعزیز عتیق، از جمله آثار جدید در زمینه علم بیان است. نویسنده، در این اثر با بررسی آراء و نظرات علمای ادب عربی، کتاب تحقیقی ارزشمندی را نگاشته است.
کتاب با مقدمه مختصری در توضیح مطالب کتاب آغاز شده است. پس از آن، مقاله مفصلی در شکل‌گیری و تاریخچه علم بیان ارائه شده است. پس از آن متن اثر در چهار مبحث تنظیم شده است که هر مبحث مشتمل بر عناوین متعددی است.
نویسنده، در مقاله ابتدای کتاب پس از تقسیم علم بلاغت عربی به سه علم معانی، بیان و بدیع، این تصور را که مباحث و نظریات علوم بلاغی مستقل از یکدیگر تأسیس شده، اشتباه می‌داند؛ چراکه علم بلاغت در طول زمان شکل گرفته و مباحث آن با هم مختلط بوده و بعدها علمای ادب عربی بر آن «علم بیان» اطلاق کرده‌اند.
در این مقاله، تاریخچه‌ای ارزشمند از علم بیان و در واقع علم بلاغت عرب ارائه شده و علمای ادب و آثاری که در این زمینه وجود دارد، به‌تفصیل معرفی شده است.
در فصول کتاب به ترتیب، تشبیه،
استعاره، مجاز و کنایه مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
پیوند برقرار کردن میان دو چیز و همانند کردن آن‌هاست با واژه‌ها یا عباراتی ویژه. نویسنده پس از تعریف لغوی به تعاریف مختلف بلاغیون اشاره کرده و اختلاف آنها را لفظی دانسته نه معنوی، سپس تعاریفی از ابن رشیق،
ابوهلال عسکری،
خطیب قزوینی، تنوخی، عبدالقاهر جرجانی ارائه کرده است.
نویسنده پس از طرح ارکان تشبیه که عبارت است از: مشبه، مشبه‌به، ادات تشبیه و وجه شبه، به تبیین نظرات علمایی چون مبرد که از اولین علمایی است که درباره
تشبیه سخن گفته و آن را چهار قسم دانسته، اشاره می‌کند. تشبیه به اعتبار ادات و وجه شبه مشتمل بر شقوقی است؛ مثلاً به اعتبار وجه شبه، به سه قسم
تمثیل و غیر تمثیل، مفصل و مجمل و قریب و بعید تقسیم می‌شود که هریک با
ذکر شواهد شعری شرح شده است.
اغراض تشبیه، محاسن تشبیه و عیوب تشبیه از دیگر مطالبی است که در انتهای این بخش مورد مطالعه قرار گرفته است.
به کاربردن واژه‌ای است در معنایی غیر از آنچه که برای آن وضع شده است. نویسنده، جاحظ را از اولین کسانی می‌داند که این بحث را مطرح کرده است. وی سپس به مباحث و مثال‌های
جاحظ اشاره کرده و چنین نتیجه می‌گیرد که حاحظ
مجاز را در برابر حقیقت می‌دانسته است. ابن قتیبه، احمد بن فارس، ابن رشیق قیروانی، عبدالقاهر جرجانی، سکاکی و ابن اثیر از جمله افرادی هستند که
کلام و دیدگاه آنها درباره مجاز مطرح و بررسی شده است.
علمای بلاغت، مجاز را به دو قسم عقلی و لغوی و مجاز لغوی را نیز به
استعاره و مجاز مرسل تقسیم کرده‌اند که در ادامه این مبحث شرح شده است.
هرگاه واژه‌ای به دلیل شباهتش با واژه‌ی دیگری به جای آن به کار رود،
استعاره پدید می‌آید؛ به عبارت دیگر،
استعاره تشبیهی است که یکی از طرفین تشبیه ذکر نشود.
عبدالعزیز عتیق در این بخش نیز پس از ذکر دیدگاه‌های مختلف، تعاریف ۱۱ تن از ادبا را دسته‌بندی و ارائه کرده است. وی این تعاریف را با تعریف جاحظ آغاز و به تعریف خطیب قزوینی ختم کرده است.
استعاره به اعتبار طرفین آن، به
تصریحیه و مکنیه، به اعتبار لفظ مستعار، به اصلیه و تبعیه، به اعتبار ملائم، به مرشحه و مجرده و مطلقه و به اعتبار افراد و ترکیب، به مفرده و مرکبه تقسیم می‌شود که هر قسم با ذکر مثال توضیح داده شده است؛ به‌عنوان نمونه
استعاره‌ی
مصرحه هنگامی است که مشبه را حذف کنیم و تنها «مشبه‌به» را ذکر نماییم و
استعاره‌ی مکنیه،
استعاره‌ای است که در آن« مشبه‌به» را حذف کرده و مشبه را ذکر می‌کنند.
عبارت است از لفظی که به کار می‌رود و لازمه معنای آن
اراده می‌شود، با این قید که اراده خود آن معنا نیز جایز است.
نویسنده در این بخش نیز پس از ذکر آراء و نظریات مختلف درباره کنایه، به تبیین اقسام
کنایه پرداخته و با ذکر تفاوت کنایه و
تعریض، بر این نکته تأکید می‌کند که کنایه از اسلوب‌های بلاغی است که تنها
بلیغ ممارس بر فن
بلاغت می‌تواند آن را به کار برد.
فهرست مطالب در انتهای کتاب آمده است.
در پاورقی معنای برخی
الفاظ و منابع برخی
اشعار ذکر شده است.
نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتری علوم اسلامی.
