علم البدیع (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«علم البدیع»، تألیف عبدالعزیز عتیق، از جمله آثار جدید عربی در زمینه علم بدیع است.
«علم البدیع»، تألیف عبدالعزیز عتیق، از جمله آثار جدید عربی در زمینه علم بدیع است که علاوه بر اطلاعات جامعی در باره علم بدیع، مطالب ارزشمندی درباره تاریخچه این علم ارائه می‌دهد.
کتاب با مقدمه مختصری در توضیح مطالب آن آغاز شده است. پس از آن، مقاله مفصلی در منشأ و تاریخچه علم بیان ارائه شده است. پس از آن متن اثر در دو مبحث تنظیم شده است که
محسنات لفظی در ۲۲ عنوان و
محسنات معنوی نیز در ۵ عنوان بیان شده است.
مقاله ابتدای کتاب با تعریفی از کتاب معروف «التلخیص»
خطیب قزوینی آغاز شده است. وی
بدیع را این‌گونه تعریف می‌کند: «علمی است که به‌وسیله آن شیوه‌های نیکو کردن
کلام پس از رعایت مطابقت و وضوح دلالت شناخته می‌شود». پس از آن تعاریفی از مقدمه ابن خلدون و
ابوهلال عسکری ارائه شده است.
نویسنده، معتقد است که عبدالله بن المعتز اولین کسی است که بدیع را به‌عنوان یک علم مطرح کرد و مباحث آن را که با مباحث
علم معانی و بیان مخلوط بود، مشخص نمود. عبدالعزیز عتیق سپس از تطورات این
علم در اعصار مختلف و علمای این علم و آثاری که پیرامون این علم به رشته تحریر درآمده سخن گفته است. در انتهای این مقاله، نویسنده به این نکته اشاره کرده است که شعراء و ادبا در قرون متأخر، در استفاده از این علم زیاده‌روی کرده‌اند و مدارسی برای این علم ایجاد شده است. علمای بدیع مفهوم آن را توسعه داده‌اند؛ به‌گونه‌ای که شامل صور بیانی و بسیاری از صورت‌های علم معانی نیز شده است و حتی آنچه را که از این علم نیست هم به آن افزوده‌اند، پس بدیع غیر واقعی با بدیع حقیقی مخلوط شده است. البته این موضوع حکایت از سوء برداشت و کوتاهی آنها داشته و از ارزش
علم بدیع نمی‌کاهد.
از اینجا مباحث اصلی کتاب آغاز شده است که به‌اختصار بدین شرح است:
«
محسنات معنوی»، اولین مبحث کتاب است که نویسنده یک‌به‌یک
محسنات را معرفی و با شواهد
شعر و نثر توضیح داده است.
«مطابقه» که تطبیق، طباق و تضاد نیز نامیده شده، در
معنای لغوی شتری است که پایش را جای دستش قرار دهد و به هنگام انجام این کار می‌گویند: طابق البعیر. نویسنده پس از ذکر
معنای لغوی
تذکر می‌دهد که بین تسمیه لغوی و اصطلاحی مطابقه، کم‌ترین مناسبتی وجود ندارد؛ چراکه مطابقه در اصطلاح علمای بدیع به
معنای جمع بین ضدین یا بین یک شی‌ء و ضد آن در کلام یا یک بیت شعر است؛ مانند جمع بین دو
اسم متضاد، مثل روز و شب، سیاه و سفید،
حسن و قبح. وی در ادامه انواع مطابقه و اینکه چرا مطابقه از
محسنات معنوی دانسته شده را توضیح داده است.
مقابله،
مبالغه،
اغراق، ایغال، تتمیم، توریه،
التفات، لف و نشر و مراعات نظیر از دیگر
محسنات معنوی است که مورد مطالعه قرار گرفته است.
«مذهب کلامی»، از جمله انواع بدیع
معنوی است. ابن المعتز این نوع را یکی از پنج نوع اساسی بدیع می‌داند که کتابش «البدیع» را بر آن بنیان نهاده است. جاحظ و ابن المعتز، مذهب کلامی را این می‌دانند که ادیب به‌نوعی بر صحت دعوایش
حجت قاطعه‌ای بیاورد. در قرون اخیر خطیب قزوینی مذهب کلامی را این‌گونه بیان کرده است: «آوردن دلیلی برای یک موضوع به روش اهل کلام». وی آیه «
لو کان فیهما آلهة إلا الله لفسدتا» را شاهد بر این مطلب می‌آورد.
«
محسنات لفظی»، از دیگر اقسام بدیع است که با معرفی جناس آغاز شده است. عبدالله بن المعتز اولین کسی است که به این قسم از بدیع اشاره کرده است. ابن اثیر حقیقت
جناس را این می‌داند که لفظ، واحد و معنا مختلف باشد. جناس به تام و غیر تام تقسیم می‌شود که هرکدام مشتمل بر انواعی است که در ادامه مباحث کتاب شرح و توضیح شده است.
سجع، رد عجز بر صدر و موازنه از دیگر انواع بدیع لفظی است که در انتهای
کتاب به آنها پرداخته شده است. تشریع، آخرین مبحث این بخش است که توشیح و توأم نیز نامیده شده است.
تشریع در حقیقت بنای بیت بر دو قافیه است که بر هرکدام از آن دو توقف کنید، معنا صحیح باشد.
فهرست مطالب، در انتهای کتاب و معانی برخی
الفاظ و آدرس
اشعار و مطالب در پاورقی کتاب آمده است.
