عرف الطیب من اخبار مکة و مدینة الحبیب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عرف الطیب من اخبار مکة و مدینة الحبیب، تالیف
ابن عاقولی از
فقهای شافعی (متوفی ۷۹۷ ق) است. این اثر خلاصه‌ای از دو کتاب
اخبار مکه ابی ولید ازرقی (متوفی ۲۵۰ ق) و
جامع الاصول ابن اثیر جزری (متوفی ۶۰۶ ق) است و مؤلف چیزی بر آن نیفزوده است.
پس از مقدمه‌ای از محقق که در آن خلاصه‌ای از
تاریخ نگاری مکه و شرح حال مؤلف ذکر شده مطالب کتاب با مقدمه مختصری از مؤلف در سه باب با همان ترتیب بخش‌های کتاب
اخبار مکه تنظیم شده است.
در جریان
تاریخ نگاری اسلامی، شیوه
تاریخ نگاری شهرها و آبادی‌ها از پیشنیه بسیار کهنی برخوردار است و در این میان
تاریخ مکه و گزارش حوادث و چگونگی رویدادهای آن، اهمیت و جایگاه بلندی را به خود اختصاص داده است.
در دوران اسلامی نیز اخبار مکه و گزارش‌های مربوط به حوادث و جریان‌های گونه گون آن، برای
مسلمانان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. اخبار، فضائل، جایگاه بلند، و جنبه‌های تاریخی مکه در دوران نقل و نیز دوره تدوین برای مسلمانان به جهاتی گونه گون نقش تعیین کننده‌ای داشته است.
از این روی از جمله کهن‌ترین آثار مدون
فرهنگ اسلامی آثاری است که درباره
مکه و
مدینه نگاشته شده است. کتاب
ابو ولید ازرقی با عنوان اخبار مکه از اولین تالیفات در این زمینه است که به عنوان یک منبع مهم مورد استفاده ممحقق قرار می‌گیرد. اکثر معلومات کتاب او از
عبدالله بن عباس و شاگردانش می‌باشد؛ چرا که نزد آنها معلومات فراوانی از مکه بوده است. الازرقی بر معرفت اخبار تاریخی و روایات مکه و
تاریخ اسلامی آن و حوادثش بسیار مشتاق بوده است. سه چهارم از کتابش به ذکر قصه‌های جاهلی پیرامون حرم مکه و شعائر آن اختصاص یافته، اما باقی آن درباره اماکن مقدس دیگر مکه، اخبار
رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و معاصرین مکه ایشان و راه‌های مکه و اطراف آن می‌باشد.
محقق در مقدمه اش بر عرف الطیب چنین آورده است که
ابن عاقولی در مقدمه آن را تلخیصی از کتاب‌های متعددی دانسته و نام چهار عنوان از آنها را آورده است؛ اما محقق با تحقیق خود به این نتیجه رسیده است که این کتاب تنها تلخیص دو کتاب مذکور است.
مطالب ابواب به ترتیب عبارت است از:
۱- اطلاع از سرگذشت کعبه از مطالبی است که هر
مسلمان مشتاق است که از آن اطلاع یابد. در ابتدا روایاتی درباره کعبه و علت نامیده شدن آن به
بیت المعمور آمده است. سپس به
حج آدم و
ابراهیم و
انبیاء علیهم‌السّلام و بنای آن توسط فرزندان آدم و نیز قریش در زمان جاهلیت می‌پردازد. پیشینه پوشش کعبه در پیش و پس از اسلام و این که از آغاز
اسلام هر سال پوشش آن را پائین آورده و بین
حجاج تقسیم می‌کردند، از دیگر مطالب است. اندازه
بیت الحرام از داخل و خارج و جزئیات آن نیز به دقت در تاریخ ثبت شده است.
۲- هدف از ایجاد
خانه کعبه به جای آوردن
مناسک و عبادات و اعمال حج بوده است و لذا از سوی
تاریخ نگاران اسلامی مورد توجه ویژه قرار گرفته است. حدود
حرم و تعظیم آن، فضیلت اقامه
نماز در برابر کعبه و در
مسجدالحرام و حدود
عرفه و توقف در آن از مهم‌ترین مباحث این باب است. بخش اعظمی را نیز مسافت‌ها و به تعبیر کتاب ذرع‌ها تشکیل داده است که به عنوان نمونه: فاصله ما بین صفا و
رکن اسود،
مزدلفه، عرفه و ابواب آن و نیز اندازه طواف اطراف کعبه را می‌توان ذکر نمود. در پایان نیز از مکان‌هایی که نماز در آنها
مستحب است؛ مانند:
بیت حضرت خدیجه سلام‌الله‌علیهم،
مسجد الجن،
مسجد السرر،
مسجد حراء و
ثور نام برده شده است.
۳- اعمال در شهر مکه از فضیلت زیادی برخوردار است. این بخش با فضیلت طواف آغاز شده که مطابق روایات به هر قدمی
حسنه‌ای ثبت و
سیئه‌ای از نامه عمل
انسان محو می‌شود.
طواف در شرایط و زمان‌های خاص؛ مانند هنگام بارش
باران و طلوع و غروب
خورشید و در
ماه رمضان نیز بر سایر اوقات فضیلت دارد. در ادامه اخبار فضیلت مکه، مسجدالحرام، مدینه،
عتیق و
ذوالحلیفه ذکر شده و با فضیلت حجاز کتاب به پایان آمده است.
چاپ اول کتاب در سال ۱۹۸۹ میلادی در
مصر صورت گرفته است. این نسخه مورد استفاده محقق واقع شده و غلطهای فراوان آن در پاورقی مورد اصلاح قرار گرفته است. در بعضی موارد مطالبی را که الازرقی ذکر کرده است، با ذکر اضافة من عندنا در پاورقی، به متن افزوده است. فهارس پایان کتاب:
۱- اعلام و قبایل و طوایف.
۲- شهرها و مکانها و مانند آن.
۳- اطلاعات عمومی.
۴- مراجع تحقیق.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
