• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

عرض خاص

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


عرض خاص، یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به‌معنای کلّی مختص یک موضوع و خارج از ماهیت آن موضوع است.


مفاهیم کلی که در تعریف اشیا به‌کار می‌روند (کلیات خمس) در تقسیم اول بر دو قسم است: کلی ذاتی و کلی عرضی. کلی ذاتی بر سه قسم است: نوع، جنس و فصل. کلی عرضی نیز بر دو قسم است: عرض خاص و عرض عام. مجموع کلیات ذاتی و عرضی را «کلیات خمس» می‌نامند.
[۱] مظفر، محمدرضا، المنطق، ص۹۳.    
[۲] خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس، ص۲۸.    
[۳] ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۱، ص۵۸.


«عرض خاص»، آن کلّیِ عَرَضی‌ است که به نوعی خاص اختصاص دارد و به عبارت دیگر، محمولی کلی است که خارج از ذات و ماهیت موضوع است و فقط بر موضوع خود عارض می‌شود. عرض عام به ماهیت و نوع معیّنی اختصاص ندارد و مشترک میان چند نوع است؛ مثل ماشی که نسبت به انسان، عرض عام است و بر سایر حیوانات نیز عارض می‌شود.
[۴] علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید، ص۲۲.    
[۵] شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات، ص۱۲.
[۶] ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، منطق المشرقیین، ص۲۰.


عرض خاص، اعم از این است که مساوی موضوع خود باشد (مانند ضاحک نسبت به انسان) و یا مختص بعض مصادیق موضوع خود باشد (مانند خطیب، شاعر و مجتهد که بر بعض افراد انسان عارض می‌شوند) و نیز اعم از این است که خاصه نوع حقیقی باشد (مانند مثال‌های گذشته) و یا خاصه جنس متوسط باشد (مانند متحیّز که خاصه جسم است) و یا خاصه جنس الاجناس باشد (مانند «موجودِ در غیر موضوع» که خاصه جوهر است).
[۷] مظفر، محمدرضا، المنطق، ص۹۴.    
[۸] خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۱۱۸.
[۹] گرامی، محمدعلی، منطق مقارن، ص۶۱.
[۱۰] گرامی، محمدعلی، منطق مقارن، ص۶۷.

عرض خاص همانند فصل باعث تمیّز معروضِ خود از سایر امور می‌شود با این تفاوت که فصل، ممیّز ماهیت است و عرض خاص، ممیّز افراد یک ماهیت از افراد ماهیات دیگری است که با آن در جنس شریک است و با «ایُّ شئٍ هو فی عَرَضه» از آن سؤال می‌شود.
[۱۱] ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۱، ص۸۳-۸۵.
[۱۲] قطب‌الدین رازی، محمد بن‌ محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۵۹.
[۱۳] مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۱۰۳.


خاص یا عام بودن عرض، یک امر نسبی است و مفهوم واحدی می‌تواند نسبت به موضوعی عرض خاص و نسبت به موضوع دیگر عرض عام باشد؛ مانند ماشی که نسبت به حیوان، عرض خاص و نسبت به انسان، عرض عام است.
[۱۴] ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، ص۱۹.
[۱۵] تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۴۶.
[۱۶] ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۲، ص۲۵.
[۱۷] جرجانی، میر سید شریف، الکبری فی المنطق، ص۱۷۷.
[۱۸] ابوالبركات ابن‌ملكا، هبه‌الله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة، ص۲۰-۲۱.
[۱۹] ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة، ص۱۷-۱۸.    
[۲۰] سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة، ص۱۷۱.    
[۲۱] ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، منطق المشرقیین، ص۲۸.
[۲۲] مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه، ص۲۰۹-۲۱۱.    


در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:

• خوانساری، محمد، منطق صوری.
• گرامی، محمدعلی، منطق مقارن.
• ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق).
• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
• تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق.
• سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة.    
• ابوالبركات ابن‌ملكا، هبه‌الله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة.
• مظفر، محمدرضا، المنطق.    
• جرجانی، میر سید شریف، الکبری فی المنطق.
• ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة.    
• ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل.
• حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید.    
• شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات.
• ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، منطق المشرقیین.    
• قطب‌الدین رازی، محمد بن‌ محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه.
• خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس.    
• مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.    

۱. ↑ مظفر، محمدرضا، المنطق، ص۹۳.    
۲. ↑ خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس، ص۲۸.    
۳. ↑ ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۱، ص۵۸.
۴. ↑ علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید، ص۲۲.    
۵. ↑ شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات، ص۱۲.
۶. ↑ ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، منطق المشرقیین، ص۲۰.
۷. ↑ مظفر، محمدرضا، المنطق، ص۹۴.    
۸. ↑ خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۱۱۸.
۹. ↑ گرامی، محمدعلی، منطق مقارن، ص۶۱.
۱۰. ↑ گرامی، محمدعلی، منطق مقارن، ص۶۷.
۱۱. ↑ ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۱، ص۸۳-۸۵.
۱۲. ↑ قطب‌الدین رازی، محمد بن‌ محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۵۹.
۱۳. ↑ مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۱۰۳.
۱۴. ↑ ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، ص۱۹.
۱۵. ↑ تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۴۶.
۱۶. ↑ ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۲، ص۲۵.
۱۷. ↑ جرجانی، میر سید شریف، الکبری فی المنطق، ص۱۷۷.
۱۸. ↑ ابوالبركات ابن‌ملكا، هبه‌الله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة، ص۲۰-۲۱.
۱۹. ↑ ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة، ص۱۷-۱۸.    
۲۰. ↑ سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة، ص۱۷۱.    
۲۱. ↑ ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، منطق المشرقیین، ص۲۸.
۲۲. ↑ مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه، ص۲۰۹-۲۱۱.    


پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «عرض خاص»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۲/۱۲.    




جعبه ابزار