عبقریة الشریف الرضی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«عبقریة الشریف الرضی»، تالیف نویسنده معاصر مصری زکی مبارک (م ۱۳۰۸ ق) به
زبان عربی است. نویسنده در این اثر که حاصل سخنرانی هایش در دانشگاه حقوق
بغداد است، به بررسی زوایای مختلف زندگی
سید رضی رحمة‌الله‌علیه پرداخته است.
کتاب در دو جزء تدوین شده است. جزء اول کتاب بیشتر به زندگی و سیره سیاسی- اجتماعی اختصاص دارد و در انتها نیز مطالبی درباره تالیفات و اشعار وی آمده است. جزء دوم به زندگی و روابط عاطفی سید و روحیات و بررسی اشعار وی اختصاص یافته است. شیوه نگارش نویسنده استفاده از شواهد و مثال‌های مختلف به گونه‌ای که کتاب مملو از
اشعار عربی است.
عناوین برخی مطالبی که نویسنده به آن‌ها پرداخته عبارت است از: مقام سید رضی رحمة‌الله‌علیه بین شعرای قرن چهارم، سال‌های ناگوار در حیات سید رضی، نماز گزاردن شریف رضی با خلفای بنی عباس و وزراء و ملوک، برتری شعر سید رضی، تالیفات و
نهج البلاغه ، دوستان و دشمنان، عفاف شریف، اسرار دوستی بین رضی و صابی، غرامیات و حجازیات شریف رضی، مراثی، قصیده وداع.
نویسنده در ابتدای اثر به این نکته مهم اشاره می‌کند که شناخت صحیح «شریف رضی رحمة‌الله‌علیه » بدون تصور درست از قرن چهارم امکان پذیر نیست. در این قرن که از سه مزیت: نقد
ادبی،
جدل عقلی و نثر فنی برخوردار بود، بزرگانی مانند
ابوالحسن جزجانی ، ابوالقاسم آمدی و اخوان صفا و
ابن مسکویه ظهور یافتند.
مهم‌ترین حادثه‌ای که در زندگی سید رضی رحمة‌الله‌علیه تاثیر گذارد و چشمانش را به حقائق دنیا باز کرد، زندانی شدن پدرش در
قلعه فارس از سال ۳۶۹ تا ۳۷۶ ق بود که داستان خواندنی دارد.
اگر چه دانشمندان، پیش از دوران تخصص علمی، جامع علوم زمان خود بودند، لیکن اگر این جامعیت، با مسئولیت‌های والای اجتماعی، و موقعیت‌های بلند معنوی، و منزلت بی نظیر خانوادگی همراه گردد، فرایند و فرهنگی مهمی برای اجتماع و
تاریخ به جای می‌گذارد. سید رضی دارای چنین جایگاه کم مانندی بود. او که از خردسالی استعدادهای خدادای خویش را به کار انداخته بود، و سپس نزد استادان زبر دستی در رشته خودشان درس خوانده بود، توانست در دوران جوانی به تعلیم شاگردانی بپردازد.
وی مدرسه‌ای در نزدیکی خانه خود، در کوی
کرخ بغداد ، تاسیس کرده آن را «دار العلم» نامید. این مدرسه ساختمان‌ها و تالارهایی برای تدریس، سخنرانی و محل تشکیل جلسات بحث و پژوهش و گفتگوهای علمی داشت، و غرفه‌هایی برای زیست دانشجویان، و در کنار آن‌ها از کتاب خانه بزرگی برخوردار بود که با ارزش‌ترین و مهم‌ترین مراجع و منابع عربی و
اسلامی را در خود جا داده بود. سید سرپرستی هر سه بخش مدرسه را خود به عهده داشت، و شخصا به امور مدرسه و دانشجویان و کتاب خانه رسیدگی می‌کرد. تلاش پیوسته او بر این بود که خیال دانشجو از جهت نیازهای زندگی راحت باشد، و با فراغ بال و آسودگی خاطر به درس خواندن و تحصیل بپردازد.
از این مدرسه مشهور که آوازه اش در سراسر
عراق آن روز و مصر و دیگر سرزمین‌های اسلامی پیچیده بود، دانشمندان بسیاری فارغ التحصیل شدند، و هر یک به نوبه خود دانش‌های فرا گرفته از
سید را به نسل‌های دیگر منتقل کردند. ابوزید سید عبدالله الکبایکی الحسینی الجرجانی، ابوعبدالله شیخ محمد بن علی حلوانی، ابو عبدالله شیخ جعفر بن محمد بن احمد دوریستی عبسی و ابوالحسن سید علی بن بندار بن محمد قاضی هاشمی؛ از جمله این مشاهیر هستند.
از جمله مسائل و شبهاتی که برخی بر سید رضی خرده گرفته‌اند، نماز گزاردن وی با خلفای بنی عباس است. وی با سه تن از خلفای بنی عباس با نام‌های المطیع و الطائع و القادر معاصر بوده است. نویسنده معتقد است که زمانی را که سید در آن به سر می‌برده است، بسیار دشوار بوده است. وی سپس به تشریح شرایط و دلائلی که وی در مدح
خلفا اشعاری را سروده پرداخته است.
منزلت سید رضی رحمة‌الله‌علیه از شعرای قرن چهارم والاتر بوده است. نویسنده این مطلب را با استناد به اشعار وی مورد مطالعه قرار داده است.
زکی مبارک معتقد است که شریف رضی شاعری بوده است که حیات شعری او ثروت باقیه‌ای است. او دارای آثار فراوانی بوده و «
المجازات النبویه » و «
حقائق التاویل » از جمله آثار اوست.
حجازیات حدود چهل قصیده است که حاوی احساسات عاشقانه شاعر که به برکت مواسم
حج شکفته شده است، و تمام ویژگی‌های غزل او را در بردارد. قدماء به قصائد حجازیات او مثال می‌زنند. ارزش حجازیات را از این عبارت می‌توان دریافت: «روح
ادیب صیقل داده نمی‌شود، جز با حفظ هاشمیات کمیت و خمریات ابی نواس و زهدیات ابی العتاهیه و تشبیهات ابن معتز و مدائح بحتری و حجازیات شریف رضی». غزل شریف رضی از روح او مایه می‌گیرد و از اعمال قلب او که صادقانه عشق می‌ورزد و اشک می‌ریزد، می‌تراود.
سید رضی رحمة‌الله‌علیه اشعار فراوانی در رثاء
اهل بیت علیه‌السّلام دارد که نویسنده به کتاب «
مدائح النبویة » خود که فصل طولانی از آن در این رابطه است، ارجاع می‌دهد؛ اما مراثی شریف درباره دوستان، رؤساء، ملوک و خلفاء را در ضمن سخنرانی هایش مطرح می‌کند. او شریف رضی را دارای روحی لطیف می‌داند که حتی پس از
مرگ نیز به دوستانش وفادار بوده و در رثای آن‌ها شعر سروده است. نویسنده در این اثر به یکی از دوستان رضی رحمة‌الله‌علیه به نام ابن لیلی که کتب تاریخ از وی یاد نکرده‌اند، نام می‌برد. سید خود با نام عمرو از او یاد می‌کند و در چهار قصیده در رثای او می‌سراید.
سید رضی رحمة‌الله‌علیه قریب به یک سال پیش از مرگش قصیده‌ای را سروده است که به قصیده وداع معروف است و در آخرین بخش از کتاب ذکر شده است. وی در اوایل
محرم سال ۴۰۶ وفات نمود که تاریخ وفاتش را سید مرتضی درضمن ابیاتی ثبت کرده است.
در ابتدای اثر مقدمه چاپ‌های اول و دوم کتاب آمده است. در پاورقی نیز معنای برخی الفاظ مشکل اشعار ذکر شده است.
نرم افزار سید رضی،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
