عبدالرحمان بن محمد ثعالبی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ثعالبی، عبدالرحمان بن محمد، کنیه‌اش ابوزید،
مفسر،
محدّث و فقیه مالکی الجزایری در
قرن نهم بوده است.
چون نسبت او را به
جعفر بن ابی طالب رسانده‌اند و اهل
الجزایر نیز بوده است، او را
جعفری و الجزایری هم خوانده‌اند.
ولادتش را بین ۷۸۶ـ۷۸۸ ذکر کرده‌اند.
ثعالبی در ۸۰۲ برای کسب دانش به بجایه رفت.در ۸۰۹ به
تونس و از آنجا به
مصر سفر کرد
و در مصر
کتاب بخاری در
حدیث و مختصر
احیاءالعلوم الدین غزالی را نزد بزرگان و مشایخ حدیث فرا گرفت.
سپس عازم حج شد و در بازگشت، بار دیگر به مصر و از آنجا به تونس رفت.
اهل علم از دانش وی در حدیث بهره فراوان بردند و او را آیتی در علم حدیث می‌دانستند.
وی پس از یک سال توقف در
تونس، به الجزایر بازگشت و تا پایان
عمر به
تعلیم و
نشر دانش پرداخت.
ثعالبی در
زهد و
پارسایی شهره بود و از مشایخ
طریقت و
تصوف به شمار می‌آمد.وی به سبب گرایشهای زاهدانه‌اش، منصب
قضا را، که به اجبار پذیرفته بود، رها کرد.
به گفته یکی از شاگردانش، دیانت وی بر علمش غالب شده بود.
ابوالقاسم سعدالله قماری،
ثعالبی را از بزرگ ترین زاهدان و عالمان الجزایر در قرن نهم دانسته و پس از بیان جایگاه و تأثیر ثعالبی در
تاریخ تصوف در
سرزمین مغرب، اهمیت وی را معلول سه عامل دانسته است: شخصیت علمی وی که مطابق شواهد تاریخی در تعلیم و تربیت شاگردان، موفق بوده است؛ آثار وی در تصوف؛ و زاویه‌ای که در کنار مرقدش بنا شد و از همان آغاز میعادگاه صوفیان و اهل دل بود.
برخی از مشایخ و استادان ثعالبی عبارتند از: ابوالقاسم عبدالعزیز بن موسی عبدوسی (متوفی ۸۳۷)،
محمد بن احمد تلمسانی، نواده ابن مرزوق خطیب (متوفی ۷۸۱)، مشهور به ابن مَرزوقِ حفید (متوفی ۸۴۲)،
ولی
الدین احمد بن عبدالرحیم
عراقی (متوفی ۸۲۶)، ابوالقاسم بن احمد بُرزُلی و عیسی بن احمد غَبرینی (متوفی ۸۱۵).
برخی از شاگردان وی این اشخاص بوده‌اند: محمد بن محمد فرزند ابن مرزوق حفید معروف به ابن مرزوقِ کَفیف (متوفی ۹۰۱)، محمد بن یوسف سَنوسی (متوفی ۸۹۵) و محمد بن عبدالکریم مَغیلی (متوفی ۹۰۹).
به نوشته سخاوی،
ثعالبی در اواخر ۸۷۵ یا اوایل ۸۷۶ درگذشته، اما بر اساس نوشته حک شده بر روی
سنگ قبر او، سال وفاتش ۸۷۳ است.
آثار ثعالبی بیش از نود عنوان و شامل موضوعات گوناگونی از جمله
قرآن،
حدیث،
فقه،
ادبیات و
تصوف است.
مهم ترین کتاب ثعالبی،
الجواهرالحسان فی تفسیرالقرآن، تفسیر کاملی از
قرآن کریم و در اصل خلاصه‌ای از
تفسیر المحرر الوجیز فی تفسیرالکتاب العزیز، اثر
ابن عطیه اندلسی (متوفی ۵۴۶)، است که ثعالبی نکاتی را به آن افزوده است؛ چنانکه غزی این تفسیر را اختصار تفسیر ابن عطیه نامیده
و
ذهبی آن را گردآوری آرای پیشینیان دانسته است.ثعالبی، به گفته خودش در مقدمه کتاب،
برای نگارش این تفسیر از حدود صد کتاب بهره برده است.
التفسیرالکبیر فخررازی در زمره این کتابها است اما ثعالبی در مقدمه، به استفاده از آن تصریح نکرده، گرچه در
کتاب بارها سخنان فخررازی را ذکر کرده است.
ثعالبی برای پرهیز از خطا در نقل قولها، عین سخنان نویسندگان را آورده و برای برخی کتابها علامت اختصاری به کار برده است.او پس از ذکر هر آیه، نکات دستوری و لغوی آن را آورده و در این زمینه عموماً از آرای
صفاقسی (متوفی ۷۴۳)،
ابوحیان نحوی (متوفی ۷۴۵) و
ابوالبقاء عکبری (متوفی ۶۱۶) بهره گرفته است.سپس به بیان معنای آیه و تفسیر آن پرداخته و روایات متعلق به آیه را ذکر کرده است.
منابع ثعالبی در این زمینه عموماً
تفسیر طبری،
کتب صحاح و سنن و مستدرک حاکم نیشابوری است.او روایات را بدون ذکر
سلسله سند آورده
با این همه، در آوردن روایات معتبر دقت فراوان کرده و پس از ذکر
احادیث ضعیف، از بی اعتمادی خود به آنها سخن گفته است.
ثعالبی در تفسیر خود به
اختلاف قرائات نیز پرداخته و منبع اساسی وی در این باره،
تفسیر ابن عطیه بوده است.علاوه بر این به
مسائل کلامی، فقهی و اصولی نیز پرداخته است.روش وی در تفسیر آیات اختصار و ایجاز است، به طوری که از تفسیر بخشهایی از آیات که ضروری نمی‌دانسته، صرف نظر کرده و مسائل بحث انگیز و مورد نزاع را نیز به میان نیاورده است.
تألیف این تفسیر در ۱۵
ربیع الاول ۸۳۳ به پایان رسیده است.
الجواهرالحسان فی تفسیرالقران نخستین بار در ۱۳۲۳/ ۱۹۰۵ به کوشش و تحقیق محمد بن مصطفی بن خوجه در الجزایر چاپ شد.
روضة الانوار و نزهة الاخیار اثر دیگر اوست که چکیده حدود شصت کتاب فقهی است.تنبکتی
آن را گنجینه‌ای از کتابها دانسته است.علاوه بر این، ثعالبی از کتابهای خود و نیز کتابهای دیگران در
علم حدیث که به دستش رسیده و از آنها روایت کرده، فهرستی با عنوان
غنیمة الواجد و بغیة الطالب الساجد فراهم آورده است.این فهرست غالباً از طریق
ولی الدین عراقی در سال ۸۱۷ روایت شده است.
کحّاله
کتاب
نفائس المرجان فی قصص القرآن را نیز از آثار ثعالبی شمرده اما شواهد نشان می‌دهد که مؤلف آن صفی
الدین احمد موصلی است.
(۱) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۴ .
(۲) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، ج ۵ .
(۳) احمد بابا بن احمد تنبکتی، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامة، طرابلس ۱۳۹۸/۱۹۸۹ .
(۴) عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷ .
(۵) عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائرالعام، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳ .
(۶) محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسّرون، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷ .
(۷) محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوءاللامع لاهل القرن التاسع، قاهره: دارالکتاب الاسلامی .
(۸) ابوالقاسم سعدالله قماری، تاریخ الجزائر الثّقافی، بیروت ۱۹۹۸ .
(۹) محمد بن عبدالرحمان غزی، دیوان الاسلام، چاپ کسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰ .
(۱۰) محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس و الاثبات، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲ .
(۱۱) عمررضا کحّاله .
(۱۲) معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت .
(۱۳) عادل نویهض، معجم اعلام الجزائر من صدرالاسلام حتی منتصف القرن العشرین، بیروت ۱۹۷۱ .
(۱۴) عادل نویهض، معجم المفسرین: من صدرالاسلام حتی العصر الحاضر، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸ .
(۱۵) محمد بن محمد وزیر، الحلل السّندسیة فی الاخبار التونسیة، چاپ محمد حبیب هیله، بیروت ۱۹۸۵ .
(۱۶) EI ۱ , sv "Al-Tha ـ a ¦lib ¦â ۳: ـ Abd al-Rah ¤ma ¦n b Muh ¤ammad" (by C Brockelmann) .
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «عبدالرحمان بن محمد ثعالبی»، شماره۴۲۳۶.
