سیر تاریخی مقتل نویسی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بی تردید در میان رویدادهای قرون نخستین
اسلام، واقعه
عاشورا مهمترین و تاثیرگذارترین رخداد به شمار آمده، در میان دیگر حوادث تاریخی از ابعاد گوناگون، بیشترین اهمیت را به خود اختصاص داده است.
عظمت و اهمیت ویژه این رخداد تاریخی موجب شد که از همان نخستین روزها، کسانی نقش گزارشگر را ایفا کرده، ماجرا را به تفصیل برای دیگران بازگویند. اینان همان شاهدان عینی حادثه بودند که به گونه‌ای در
کربلا حضور داشتند و از نزدیک رخدادها را دیده بودند. در یک سوی این گروه، بازماندگان
کاروان حسینی به منزله موثق‌ترین گزارشگران این حادثه حضور داشتند که اصلی‌ترین ایشان
امام سجاد (علیه‌السّلام) به شمار می‌آمد. در سوی دیگر نیز، برخی از افراد سپاه دشمن بودند. بر این دو، باید روایت‌های
امامان معصوم شیعه را نیز افزود که هرچه از
تاریخ حادثه دورتر می‌شدند، برای زنده نگه‌داشتن یاد این رخداد، رفته رفته گوشه‌هایی از ماجرا را باز می‌گفتند.
مجموعه این روایت‌ها و گزارش‌ها، با گذشت
زمان از شکل شفاهی خارج شد و صورت مکتوب یافت. آنگاه که هنوز تاریخ و دیگر علوم اسلامی، از حدیث متمایز نشده بود و مدونات حدیثی، مجموعه‌ای از
احادیث مربوط به رشته‌ها و گرایش‌های گوناگون را در برمی‌گرفت، روایت‌های مربوط به ماجرای کربلا را نیز می‌شد در لابه‌لای آثار حدیثی جست. اما رفته رفته، همراه با تمایز موضوعی اخبار و روایت‌ها، آثاری با عنوان «
مقتل الحسین» یا با عناوین مشابه، ولی شامل روایت‌هایی که به گونه‌ای در پی بیان مقدمه‌ها، اصل رویداد و پیامدهای آن بودند، پدید آمد.
از آن زمان تاکنون، «مقتل نگاری» بخش مهمی از تاریخ‌نگاری اسلامی را به خود اختصاص داده است. این گونه نوشتار، سیر تاریخی و فراز و فرودهای ویژه‌ای داشته و دگرگونی‌هایی را پشت سر گذاشته که بررسی آن در آغاز این مقتل ضروری به نظر می‌رسد.
این مقدمه در دو بخش کلی، مقاتل و آثار مکتوب مربوط به
تاریخ عاشورا را شناسایی و معرفی می‌کند. در بخش نخست، آثار یادشده از آغاز تا
قرن هفتم شناسایی، و فهرست‌وار معرفی شده است. در ادامه، مقتل‌ها و نگاشته‌های به جای مانده مربوط به تاریخ عاشورا تا قرن یادشده معرفی، توصیف، و
نقد و بررسی شده است. اما در بخش دوم _که آثار تاریخ عاشورا از قرن هشتم تا چهاردهم بررسی شده_ نخست چند اثر مهم آن دوره را توصیف و نقد و بررسی کرده‌ایم و در پایان به معرفی چند اثر مهم در قرون اخیر که در
تحریف گزارشی این رخداد نقش بسزایی داشته‌اند، پرداخته‌ایم.
اما پیش از پرداختن به بحث اصلی، یادآوری دو نکته ضروری است: نخست آنکه دایره بحث این نوشتار، منابع و آثاری است که درباره تاریخ عاشورا و شرح شهادت
امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش نگاشته شده است؛ اعم از آنکه مقتل یا غیر آن نام داشته باشد. همچنین برای جامع بودن بحث، محور بررسی، منابعی است که بخش عمده‌ای را به تاریخ عاشورا اختصاص داده‌اند و به نسبت از قدمت تاریخی برخوردارند؛ اعم از تواریخ
ائمه و عمومی و منابع مربوط به تراجم و شرح حال نگاری‌ها و... (هرچند این گونه آثار را، بر پایه تعریفی که به زودی برای مقتل خواهیم آورد، در اصطلاح مقتل نمی‌خوانند). همچنین آثار یاد شده شامل آثاری است که به طور مستقل بر جای مانده یا در ضمن آثار قرون بعدی آمده است و به گونه‌ای می‌توان آنها را بازسازی کرد.
دوم آنکه در این بررسی، همه آثار مربوط به تاریخ عاشورا تا قرن هفتم _که ویژگی‌های یاد شده را دارند_ شناسایی و معرفی شده‌اند؛ زیرا تا این قرن آثاری نگاشته شده که برخی از گزارش‌های آنها برگرفته از آثار مقتل‌نویسان کهن است که اکنون اثری از آن مقتل‌ها نیست. اما از قرن هشتم به بعد، چنین رویکردی وجود ندارد. به تعبیر دیگر، تا قرن هفتم، برخی از مقتل‌ها و نگاشته‌های کهن همانند
مقاتل هشام کلبی،
ابن ابی الدنیا، ابوعبید
قاسم بن سلام هروی و ابو عبیدة
معمر بن مثنی نزد مقتل نویسان و مورخان تاریخ عاشورا بوده است و از گزارش‌های آنها در آثار خود بهره برده‌اند که اگر این نگاشته‌ها نادیده گرفته شوند، در واقع بخشی از گزارش‌های نگاشته‌های کهن تاریخ عاشورا، که اکنون اصل آنها باقی نمانده، نادیده گرفته شده است. اما گزارش‌های نگاشته‌های قرن هشتم به بعد، در واقع همان گزارش‌های مقتل‌های کهن به جای مانده یا مقتل‌های متاخر است که به طور طبیعی، اعتبار آنها به معتبر بودن مآخذشان بستگی دارد. پیش از پرداختن به این مقطع، مناسب است تعریف لغوی و اصطلاحی واژه «مقتل» ارائه شود.
«مقتل» بر وزن مفعل، از ریشه «قتل»،
مصدر میمی به معنای «کشتن»
یا اسم مکان به معنای «قتلگاه» و «کشتن گاه»
است. همچنین این واژه بر کتابی که به رویداد
کربلا و شرح
شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) پرداخته باشد، اطلاق می‌شود. اما در اصطلاح تاریخ نگاری، مراد از «مقتل الحسین»، نوعی تک نگاری تاریخی است که در آن به شرح جریان شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش و در یک کلام، به رویداد
عاشورا از آغاز تا فرجام پرداخته‌اند. اطلاق عنوان «مقتل» _به معنای مصدر میمی_ به این گونه آثار، ازآنروست که چنین تک نگاری‌هایی اخبار و گزارش‌های مربوط به کشتن و شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) را در برمی‌گیرد. اما اطلاق عنوان یاد شده _به معنای اسم مکان_ بر این کتاب‌ها از آن روست که مقتل نویسان و مورخان نخستین تاریخ عاشورا، اخبار مربوط به رویداد عاشورا و چگونگی جنگیدن و شهادت
امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش را در یک جا جمع کرده‌اند و آن آثار، محل گردآوری آن اخبار شده است. به تعبیر دیگر، گزارشگران نخستین تاریخ عاشورا از آن رو عنوان «مقتل الحسین علیه‌السّلام» را برای آثار خود برگزیده‌اند که آثار یادشده، مکان تجمع و محل گردآوری اخبار مربوط به واقعه عاشورا و به ویژه شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) شده است.
اما مقصود از واژه مقتل در این پژوهش، _با مسامحه_ هر نوشته‌ای است که همه یا بخش بسیاری از آن، مربوط به واقعه عاشورا باشد؛ اگرچه در واقع، بسیاری از این نوشته‌ها، عنوان مقتل را ندارند.
چنانکه گذشت، در یک بررسی کلی، روند تاریخی مقتل نویسی و نگاشته‌های تاریخ عاشورا را به دو دوره و مقطع کلی می‌توان تقسیم کرد:
مقطع نخست:
قرن دوم تا قرن هفتم؛
مقطع دوم: قرن هشتم تا قرن چهاردهم.
پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، ج۱، ص۴۱_۴۵.
