سلسله خلجیان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خلجیان، خلجیان، سلسله‌ای از سلاطین
مسلمان دهلی.
نسب این سلاطین به قبیله ترک خلج می‌رسد. خلجیان در مالوه و بنگال نیز
حکومت کردند (بنگال؛ مالوه). مؤسس سلسله خلجیان دهلی جلال
الدین فیروزشاه بود که در ۶۸۹ به
قدرت رسید. این سلسله در ۷۲۰ با کشته شدن خسروخان بر افتاد.
جلال
الدین فیروزشاه. معزالدین کیقباد، آخرین سلطان ترک
بَلْبَنی (حک: ۶۸۶ـ۶۸۹)، در اواخر
حکومت خود از ملک جلال
الدین فیروز خلجی، نایب شهر سمانه (نزدیک دهلی)، و میرجاندارِ درگاه کمک خواست. جلال
الدین به دهلی رفت و لقب
خان گرفت و عارض ممالک وی شد، اقطاع بَرَن نیز به او رسید. چون معزالدین کیقباد
بیمار و
فلج بود، جلال
الدین و امرای خلجی در
قدرت شریک شدند.
براثر بیماری سلطان، بر سر جانشینی میان امرا اختلاف افتاد. امرای ترک
بلبنی، کیومرث،
طفل خردسال معزالدین کیقباد ملقب به
شمس
الدین، را به پادشاهی برگزیدند. امرای خلجی نیز به سرکردگی جلال
الدین فیروز در پی کسب قدرت بودند و کیومرث را عزل کردند. با وجود مخالفت مردم دهلی، امرا و بزرگان دهلی با جلال
الدین فیروز
بیعت کردند. با دسیسه جلال
الدین فیروز، معزالدین کیقباد به
قتل رسید و سلطان جلال
الدین سلطنت دهلی را در هفتاد سالگی به دست گرفت و در قصر معزی بر تخت نشست. پس از آن، کیومرث را نیز از میان برداشت و به ملک جهجو/ چهجو/ مهجور کشلیخان، برادرزاده غیاث
الدین بَلبَن، اقطاع کَرا/ کره (منطقه‌ای در جنوب دهلی) را بخشید. از این هنگام، سلطنت دهلی از ترکان به خلجیان منتقل شد. تاریخ جلوس جلال
الدین فیروز خلجی را سوم
جمادی‌الآخره ۶۸۹ نوشته‌اند.
سلطان جلال
الدین فیروزشاه سلطنت خود را با مدارا آغاز کرد و چتر سرخ سلطنت را که نشانه
خشم و
غضب بود کنار نهاد و چتر سفید برگرفت. او، به‌علت بی‌اعتمادی به مردم دهلی، در کوشکِ نوشهر (کیلوکهری) بر تخت نشست و کارهای کشوری را به خویشان خود سپرد.
اعیان دهلی که سالیان طولانی تحت لوای
حکومت ترکان بودند، از خدمت به خلجیان اکراه داشتند، اما پس از مشاهده روشهای کریمانه او با وی
بیعت کردند و سلطان جشن شاهی برگزار کرد.
در سال دوم سلطنت فیروزشاه، ملک جهجو با حمایت امیرعلی حاتم
خان میرجاندار (میرجامدار)، حاکم اَوَدْه، خود را سلطان خواند و لقب مغیث
الدین را انتخاب کرد و
خطبه و
سکه به نام خود کرد. امرای
بلبنی و زمینداران و راجاهای آن ناحیه با او همنوا شدند و با لشکری به سوی دهلی حرکت کردند. جلال
الدین فیروزشاه، همراه پسر خود ارکلیخان به مقابله رفتند. ملک جهجو در
جنگ شکست خورد و دستگیر شد، اما فیروزشاه ملک جهجو و امرای
بلبنی را تکریم کرد و به مُلتان فرستاد.
فیروزشاه
توطئه امرای خلجی برضد خود را با مدارا از سرگذراند، اما
شورش درویشی به نام سیدمَوله، از مریدان شیخ فریدالدین گنج شکر، را در ۶۹۰ با
قتل سیدموله به پایان رساند.
در ۶۹۱، سپاهیان
مغول به
هند لشکر کشیدند و در بررام با سپاه خلجیان روبه‌رو شدند. فیروزشاه سپاه مغول را شکست داد، اما سرانجام
صلح کردند. سلطان جلال
الدین همسر خود، ملکه جهان، را واسطه کرد تا از
علما بخواهد در خطبه او را
مجاهد فی‌سبیل‌اللّه خطاب کنند.
در ۶۹۲، سلطان جلال
الدین به قلعه مَندور و جهابن لشکر کشید و آن نواحی را
غارت کرد. علاء
الدین (
داماد و برادرزاده سلطان) حاکم کرا به بهلیسان حمله و آن‌جا را فتح کرد. او
غنایم بسیار این فتح را به سلطان جلال
الدین هدیه داد و وی نیز اقطاع اَوَدْه را به قلمرو علاء
الدین افزود.
علاء
الدین که در پی افزایش قدرت خود بود، به لشکرکشی‌هایش ادامه داد. در ۶۹۳، منطقه دیوگری/ دیوگیر (نام بعدی آن؛ دولت‌آباد) را فتح کرد و غنایم بسیاری به دست آورد. هنگامی که قدرت و ثروتش افزایش یافت، در پی
استقلال برآمد. او با
حیله و کمک برادرش، الماس‌بیگ، که او نیز داماد سلطان بود، جلال
الدین را به شهر مانکپور، در کنار گنگ کشانید و در ۱۷
رمضان ۶۹۵ وی را به
قتل رساند.
هم‌زمان، ملکه جهان فرزند خردسال خود، رکن
الدین ابراهیم، را به جای ارکلیخان که در ملتان بود، بر تخت سلطنت دهلی نشاند. علاء
الدین به سوی دهلی حرکت کرد و امرا و بزرگان دهلی به وی پیوستند. ملکه جهان و رکن
الدین ابراهیم همراه تنی چند از درباریان و حرم جلال
الدین فیروزشاه به ملتان نزد ارکلیخان رفتند و علاء
الدین در ۶۹۵ بر تخت سلطنت نشست.
علاء
الدین محمدشاه خلجی، ملقب به سکندرثانی. او به امرا و نزدیکان خود
القاب، مراتب عالی و
مال فراوان بخشید و مقامات کشوری و لشکری را میان درباریان تقسیم و حاکمان ایالات را تعیین کرد.
در
محرّم ۶۹۶، وی سپاهی روانه ملتان کرد. پس از دو ماه محاصره، ارکلیخان و رکن
الدین ابراهیم و مردم
شهر تسلیم شدند. در راه بازگشت، به فرمان سلطان چشمان ارکلیخان و رکن
الدین ابراهیم را میل کشیدند و آنان را در قلعه هانسی محبوس کردند. پسران ارکلیخان را به
قتل رساندند و ملکه‌جهان و اهل حرم سلطان جلال
الدین و پسرانش را در دهلی حبس کردند.
در ۶۹۶، داوودخان (حاکم مغولی ماوراءالنهر) برای تصرف پنجاب، ملتان و سند، سپاهی از مغولان را روانه
هند کرد. سلطان علاء
الدین نیز سپاهی به مقابله آن‌ها فرستاد و مغولان در
لاهور شکست خوردند.
علاء
الدین در سال دوم جلوسش نصرت
خان را به وزارت تعیین کرد و او تمام اموالی را که علاء
الدین در آغاز قدرت‌یافتن خود به امرای جلالی بخشیده بود، پس گرفت.
از این پس، لشکرکشی‌های علاء
الدین برای کسب
ثروت بیش‌تر شد. او در اوایل ۶۹۷ ولایت گجرات را
غارت و تصرف کرد. پس از غارت گجرات، گروهی از سپاهیان، از جمله مغولان نو
مسلمان زیاده‌طلبی کردند. آنان ملک اعزالدین (حاجبِ
الغ
خان و برادر نصرت
خان) را کشتند.
الغ
خان و نصرت
خان جان سالم به‌در بردند. پس از بازگشت آن دو به دهلی، سلطان علاء
الدین دستور داد تا خانواده‌های سربازان شورشی را سیاست کنند. حتی کودکان شیرخواره را کشتند و همسران آن‌ها را بین هندوها تقسیم کردند.
در ۶۹۷، بار دیگر مغولان به سرکردگی چلدی/ صلدی، سیوستان را تصرف کردند. سلطان علاء
الدین، ملک ظفرخان را به جنگ آن‌ها فرستاد و او چلدی را
اسیر و به دهلی روانه کرد.
در آخر همین سال، مغولان بار دیگر به سرکردگی قتلغ خواجه از ماوراءالنهر به دهلی حمله و آن‌جا را محاصره کردند، اما حمله آنان نیز دفع شد. در این جنگ، ظفرخان کشته شد و سلطان علاء
الدین که از
قدرت او در بیم بود، خشنود گردید و جشن‌ها آراست.
سلطان علاء
الدین پس از
کسب ثروت و قدرت
مغرور شد و بر آن شد که مانند
اسکندر مقدونی دست به جهانگشایی بزند. ازاین‌رو خود را سکندر ثانی خواند و در خطبه و سکه او را چنین نامیدند. یکی از امرا به سلطان علاء
الدین پیشنهاد کرد، برای تحکیم
دین اسلام به غزای با
کفار بپردازد و مناطق جنوبی
هندوستان ، مانند رنتهنبور، جالور، چندیری و مناطق شرقی و مناطق شمالی یعنی لَمغان و
کابل را تصرف کند. همچنین در برابر حملات مغولان، دیبال‌پور و ملتان را مستحکم نماید.
در ۶۹۹ سلطان علاء
الدین،
الغ
خان و نصرت
خان را مأمور فتح رنتهنبور کرد و خود نیز بدان‌سو رفت. در این هنگام، برخی از نزدیکان سلطان
شورش کردند، که این شورش‌ها سرکوب شد و سرانجام، پس از سه سال قلعه رنتهنبور فتح شد و غنایم بسیار نصیب سلطانعلاء
الدین خلجی گردید.
با افزایش دارایی و قدرت و سپاه‌سلطان علاء
الدین، مغولان در حملات خود به دهلی ناموفق بودند و پس از مدتی، دیگر به هند لشکرکشی نکردند و تا پایان سلطنت خلجیان، هندوستان از حملات ایشان در امان بود.
علاء
الدین هنگامی که از ثروت رام‌دیو، راجای دکن، باخبر شد، در ۷۰۴ با لشکری به دیوگری رفت. برهمنان و ثروتمندان آن شهر را دستگیر و اموال مردم را غارت کرد و ثروت و اموال بسیار از خزاین موروثی رام‌دیو به دست آورد. سرانجام، رام‌دیو به پرداخت
خراج سالیانه راضی شد، اما چون سه سال از پرداخت خراج سرباز زد، علاء
الدین ملک کافور را با لشکری به آن‌سو روانه کرد. رام‌دیو تسلیم شد و با ملک‌کافور به دهلی رفت. سلطان علاء
الدین به او چتر سفید و لقب رای‌رایان و
حکومت دیوگری را بخشید.
در ۷۰۶، علاء
الدین با راجاهای هندو درگیر شد و قلعه سیوانه در جنوب دهلی و قلعه جالور را فتح و غارت کرد و خاندان راجای قلعه جالور را به
قتل رساند. در ۷۰۹، به وَرَنگَل و تلنگ در ساحل شرقی شبه‌قاره
هند لشکر کشید. ضابط ورنگل تسلیم و متعهد شد هر سال پیشکش بفرستد. از این پس، تمام مناطق آباد سرحد کابل و سند تا اقصای بلاد بنگاله و گجرات و دکن در تصرف سلطان علاء
الدین بود و در تمام آن‌ها خطبه به نام وی خوانده می‌شد. او که هدفش استیلا بر دورافتاده‌ترین نقاط دکن و سواحل دریای
عمان بود، در ۷۱۰ دهور سمند/ سمندر و معبر را نیز متصرف شد و سپاهیانش غنایم بسیاری به دست آوردند. در منطقه فتح‌شده،
مسجدی بنا کردند که به مسجد علایی مشهور است.
در اواخر سلطنت علاء
الدین، عده‌ای از نو
مسلمانان مغول چون مواجب نداشتند، قصد جان سلطان کردند. سلطان نیز دستور داد تمام نومسلمانان دهلی و سایر ولایات را بکشند.
سلطان علاء
الدین که دچار
استسقا شده بود،
الغ
خان را از گجرات و ملک‌کافور را از دکن فراخواند. ملک‌کافور که هوای سلطنت در سر داشت، با حیله سلطان را واداشت تا خضرخان، پسر و ولیعهد خود، را در قلعه گوالیار زندانی کند و
الغ خان و نظام
الدین (برادر
الغ
خان و حاکم جالور) را بکشد. در این هنگام، در گجرات و جیپور و دکن شورش شد و شاه که از شنیدن این اخبار پریشان شده بود، در ۶
شوال ۷۱۶ درگذشت. گفته شده است که ملک کافور او را
زهر داد.
پس از مرگ علاء
الدین، بیش از چهار سال هرج و مرج بود.
شهاب
الدین عمر. ملک‌کافور، پسر هفت ساله علاء
الدین، شهاب
الدین عمر، را به سلطنت رساند و خود نایب او شد. او دستور داد چشمان خضرخان و برادرش شادی
خان را میل کشیدند. سرانجام جمعی از امرا ملک‌کافور و همراهانش را به
قتل رسانیدند و به
حکومت ۳۵ روزه او پایان دادند و مبارک
خان، فرزند دیگر سلطان علاء
الدین را که در حبس بود، نایب سلطان شهاب
الدین کردند، اما دو ماه بعد مبارک
خان، شهاب
الدین را کور کرد و به قلعه گوالیار فرستاد و خود در ۸
محرّم ۷۱۷ بر تخت سلطنت جلوس کرد و قطب
الدین لقب یافت. مدت
سلطنت شهاب
الدین سه ماه و چند روز بود.
قطب
الدین مبارکشاه. او ابتدا نزدیکان ملک‌کافور را به
قتل رساند یا
تبعید کرد. به امرای قدیمی منصب و اقطاع بخشید و به درباریان لقب داد. یکی از پهلوانان گجرات به نام حسن را ملقب به خسروخان کرد و تمام دارایی ملک‌کافور و شادی
خان را به او بخشید و او را وزیر کرد، بی‌آنکه شایسته این منصب باشد. او زندانیان را آزاد کرد. برای
علما مقرری نهاد و خالصه‌ها و زمین‌های مصادره‌ای مردم را به صاحبانشان مسترد کرد و مالیات‌های سنگین و تمام قوانین دوران علاء
الدین را لغو کرد.
در این هنگام، راجاهای هندو در گجرات
شورش کردند. قطب
الدین برای دفع این
فتنه عین‌الملک ملتانی، از سرداران علایی، را روانه کرد و او بار دیگر گجرات را تصرف نمود. عین‌الملک از راجاها و زمینداران آن دیار زر بسیار گرفت که به خزانه منتقل شد. مبارک شاه در ۷۱۹ دیوگری را که از تصرف خلجیان درآمده بود، فتح کرد و در آن‌جا مسجدی بنا کرد و سپس دکن را به یکی از سرداران خود سپرد.
در این سال اسدالدین، عموزاده علاء
الدین، برای کشتن مبارک شاه
توطئه چید اما موفق نشد و به
قتل رسید. مبارک شاه دستور داد تا خضرخان و شادی
خان و ملک شهاب
الدین (پسران علاء
الدین) را به قتل رسانند. از آن پس، احکام سختی صادر کرد، بسیاری از امرای نزدیکش را بی‌دلیل کشت، در دربار خود به
فسق پرداخت و به اعمال
شنیع فرمان داد.
مبارک شاه از شدت علاقه به خسروخان،
دروغ‌های او را درباره امرا حقیقت می‌شمرد و آنان را خلع می‌کرد. خسروخان که قدرتش افزون شده بود، در پی دست‌یابی به سلطنت برآمد. او هندوهای
فقیر گجراتی و جمعی از بیکاره‌های دهلی را گرد خود جمع کرد و در توطئه‌ای شاه را به قتل رساند. یاران او جمعی از اهل حرم علاء
الدین و مبارکشاه را به قتل رساندند.
پس از آن، خسروخان به نام سلطان ناصرالدین مدت کوتاهی بر تخت شاهی نشست، اما با کشته شدن وی به دست غازی ملک غیاث
الدین تغلق‌شاه، سلطنت خلجیان دهلی برافتاد.
(۱) ضیاء
الدین برنی، تاریخ فیروزشاهی، چاپ سیداحمدخان، کلکته ۱۸۶۲.
(۲) یحیی‌بن احمد سرهندی، تاریخ مبارک‌شاهی، چاپ محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۳۱.
(۳) صمصام‌الدوله شاهنوازخان، مآثرالامرا، کلکته ۱۸۸۸ـ۱۸۹۱.
(۴) غلامحسین‌بن هدایت‌اللّه طباطبائی، سیرالمتأخرین، چاپ سنگی لکهنو ۱۳۱۴.
(۵) محمدقاسم‌بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته، چاپ محمدرضا نصیری، تهران ۱۳۸۷ش ـ.
(۶) احمدبن محمد مقیم هروی، طبقات اکبری، چاپ بی دی و محمد هدایت حسین، کلکته ۱۹۲۷ـ) ۱۹۳۵ (.
(۷) SM Ikram, History of Muslim civilisation in India and Pakistan (۹۳-۱۲۷۳/۷۱۱-۱۸۵۶) : a political and cultural history, Karachi ۱۹۹۵.
(۸) S Roy, "The Khalji dynasty", in The Delhi sultanate, ed RC Majumdar, Bombay: Bharatiya Vidya Bhavan, ۱۹۶۷.
(۹) J Talboys Wheeler, India under the Muslim rule: political, historical and socialintegration, Delhi ۱۹۷۵؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۷۱۸۱.
