سفرنامه‌های خطی فارسی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مجموعه «سفرنامه‌های خطی
فارسی » در برگیرنده ی ۱۰۹ سفرنامه ی خطی فارسی است که به زبان فارسی و در عصر
قاجاریه (۱۳۴۳- ۱۱۹۳ ه. ق/ ۱۹۲۵- ۱۷۷۹ م.) نوشته شده است.
مولف به دو انگیزه خود در نگارش این اثر اشاره می‌کند:
۱-
لذت و
عشق وصف ناشدنی وی از بازنویسی، ویرایش، تصحیح و پژوهش سفرنامه‌های خطی.
۲- احیای بخش غبارگرفته منابع دست اول تاریخ معاصر ایران و دیگر مناطق جهان.
کتاب در حال حاضر؛ مشتمل بر چهار جلد می‌باشد و نگارنده در نظر دارد آن را به نوزده جلد برساند. هر یک از مجلدات این مجموعه مشتمل بر یادداشت مجموعه، مقدمه آن جلد و چندین سفرنامه است که ذیلا گزارش خواهد شد.
سفرنامه‌ها در این مجموعه به سه دسته تقسیم می‌شوند:
۱- سفرنامه‌ها، خاطرات و گزارش سفر ایرانیان (به داخل و خارج از
ایران).
۲- سفرنامه‌ها، خاطرات و گزارش سفر اروپاییان که توسط مترجمان عصر قاجاریه به فارسی ترجمه شده‌اند.
۳- خاطرات سیاحان، جهانگردان و کارگزاران سیاسی از مسافرت‌ها و ماموریت‌های دولتی خویش.
دفتر نخست، از پنج سفرنامه تشکیل شده است:
۱-
سفرنامه مازندران ، اثر الیوت دارسی تاد انگلیسی، که توسط مترجم یا کاتبی ناشناس به رشته تحریر درآمده و تصحیح آن از روی نسخه منحصر به فرد کتاب در
کتابخانه کاخ موزه گلستان انجام گردیده است.
این سفرنامه به دلیل آن که توسط یک مستشار نظامی یک دولت خارجی در ایران نگاشته شده و از معدود سفرنامه‌های دوران محمد شاه قاجار است، از اهمیت خاصی برخوردار است.
۲-
سفرنامه مکه ، نگاشته محمدرضا طباطبایی تبریزی، که نسخه منحصر به فرد آن در کتابخانه ملک نگهداری می‌شود. از معدود سفرنامه‌های مذهبی عصر قاجار است، که توسط یکی از پیروان فرقه
شیخیه آذربایجان (در معیت ثقةالاسلام تبریزی) نوشته شده است.
۳-
روزنامه سفر بروجرد ، که سفرنامه‌ای است کوچک و کم حجم، که در اصل گزارش خلعت پوشان است، به خامه جعفرقلی خان معین السلطان. تصحیح این گزارشنامه سیاسی از روی نسخه منحصر به فرد کتاب در
کتابخانه ملی ایران صورت گرفته است.
۴-
سفرنامه اروپا ، اثر کم نظیر و فوق العاده مهم و خواندنی میرلایق علی خان عمادالسلطنه، نخست وزیر ایرانی تبار و هواخواه دولت انگلیس حکومت نیمه مستقل حیدرآباد هند، که گزارش سفر دوم او به اروپا است.
تصحیح کتاب از روی نسخه چاپ سنگی در مامبای (بمبئی) هند انجام شده است.
۵-
سفرنامه خراسان ، اثر احتمالی اسماعیل حیرت یا ناشناسی از عصر ناصری، که نسخه منحصر به فرد آن در کتابخانه خاندان میبدی در شهر تاریخی کرمانشاه نگهداری می‌شود و از معدود سفرنامه‌هایی است که نگارنده آن هیچ مقام و منصب دولتی و حکومتی نداشته است.
۶-
شکارگاه‌های اردبیل و مشکین و سبلان ، اثر یک افسر عالی رتبه ایرانی، به نام حسنعلی خان سرتیپ آجودان، که در حقیقت راهنمای شکار و عیاشی ناصرالدین شاه قاجار در منطقه اردبیل، مشکین شهر و دشت مغان بوده و از روی نسخه منحصر به فرد کتاب، موجود درکتابخانه ملی ایران تصحیح شده است.
دومین دفتر، پنج سفرنامه و یک نسخه خطی را در برمی گیرد:
۷-
سفرنامه مکه ، اثر محمد معصوم علی شاه مشهور به نایب الصدر شیرازی،
صوفی و
درویش نامدار عصر قاجار و نویسنده کتاب معروف طرائق الحقایق؛ با مقدمه‌ای طولانی و خسته کننده، اما سفرنامه‌ای محققانه و در خور توجه به شمار می‌رود.
تصحیح کتاب از روی نسخه چاپ سنگی مامبای (بمبئی) صورت گرفته است.
۸-
سفرنامه مازندران ، که در اصل دو رساله است:
۸- ۱-
کتابچه سفر مازندران ، اثر کلنل برونیار، افسر عالی رتبه فرانسوی، که به شکل تحلیلی و نه وقایع یومیه نگارش شده است.
۲- ۸- رساله در تفصیل حکایات عجیبه و روایات غریبه، اثر حکیم الملک گیلانی (حدود ۱۰۵۰ ه. ق.) .
نسخه منحصر به فرد این سفرنامه کم حجم در کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار تهران نگهداری می‌گردد.
۹-
سفرنامه عتبات ، نوشته علی رضا تبیان الملک تبریزی، که از روی نسخه منحصر به فرد کتاب (متعلق به کتابخانه مجلس) تصحیح گردیده است.
گر چه ممکن است وقایع روزانه اقامت در
عراق نویسنده- که پیرو آیین
شیخیه بوده است- ملال آور و خسته کننده باشد؛ اما بخش سفر وی در خوزستان و بختیاری حاوی اطلاعات فوق العاده ارزشمند تاریخی و جامعه شناسی است.
۱۰-
مقصود جهان ، سفرنامه ادبی میرزا محمود
قاجار ، شاهزاده و
دولتمرد عصر.
قاجار و فرزند فتحعلی شاه قاجار، که تصحیح اثر از روی ۳ نسخه خطی موجود در جهان و با مقابله دقیق آنها صورت گرفته است.
این کتاب از منابع مهم لرستان شناسی عصر قاجار به شمار می‌آید.
۱۱-
سفرنامه همدان ، اثر محمدتقی پیشخدمت تجریشی، که رساله‌ای است کم حجم، با مضمون خلعت پوشان، که از روی نسخه منحصر به فرد آن (متعلق به کتابخانه کاخ موزه گلستان تهران) تصحیح شده و آیینه‌ای است تمام نما از خصوصیات کارگزاران فاسد رژیم قاجار.
سومین دفتر، ۹ سفرنامه را شامل می‌شود:
۱۲-
سفرنامه فرنگ ، که توسط یک ایرانی ناشناس در آستانه
جنگ جهانی اول نوشته شده و گزارش گشت و گذار و تفریح و رویدادهای غیرسیاسی یک شاهزاده قاجاری است. تصحیح کتاب از روی نسخه منحصر به فرد آن، که در
کتابخانه مسجد اعظم قم وجود دارد، انجام شده است.
۱۳-
مسافرت به طور سینا ، سفرنامه‌ای است مهم، بدیع و باارزش از سفر سیاح و جهانگردی به کوه طور در شبه
جزیره سین ا، که در روزنامه توردومند انتشار یافته است. تصحیح این اثر از روی نسخه منحصر به فرد کتاب (متعلق به
کتابخانه ملی ایران ) صورت گرفته است.
۱۴-
سفرنامه مازندران ، یکی از ده سفرنامه ناصرالدین شاه قاجار است که به شرح یکی از سفرهای متعدد این پادشاه قاجار به مازندران می‌پردازد و منبعی است غنی برای مازندران شناسی عصر ناصری؛ و از روی نسخه چاپ سنگی محمد حسن خان اعتمادالسلطنه تصحیح شده است.
۱۵-
سفرنامه خراسان ، اثر سید جلال بورانی جلال السادات (ضیاءالسادات) در عصر قاجار، که از سفرنامه‌های کم حجم این دوره محسوب شده و به دلیل بیان روابط خاص بین دولتمردان این عصر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. تصحیح کتاب از روی نسخه منحصر به فرد کتاب (در کتابخانه ملی ایران) انجام شده است.
۱۶-
سفرنامه غروی ، اثر روحانی نویسنده و سیاستمدار قاجار، میرزا رفیع نظام العلما تبریزی، که به نوعی سفرنامه عراق و عتبات اوست؛ و با مقابله نسخه خطی کتابخانه مجلس و بر اساس نسخه چاپ سنگی تبریز- که هیچ اختلافی با هم ندارند- تصحیح گردیده است.
۱۷-
سفرنامه پیشخدمت ، نگارش یک
دولتمرد ناراضی عصر قاجار در آذربایجان؛ یعنی محمد علی خان پیشخدمت، که اثری است کم نظیر در ایل شناسی شاهسون آذربایجان. تصحیح کتاب از روی نسخه منحصر به فرد کتاب (متعلق به
کتابخانه کاخ موزه گلستان تهران) صورت گرفته است. نامه‌های مظفرالدین شاه در دوره ولایتعهدی بر اهمیت آن می‌افزاید.
۱۸-
سفرنامه کجلر ، اثری منحصر به فرد و بی نظیر، از یکی از خوانین عیاش قاجار طایفه افشار که از ملازمان عباس میرزا نایب السلطنه بوده و به شرح تفریح و شکار و عیاش در آن زمان ولیعهد نامدار قاجار می‌پردازد. تصحیح کتاب از روی نسخه منحصربه فرد کتاب (کتابخانه ملی تهران) انجام گردید.
۱۹-
سفرنامه هندوستان ، اثر کم حجم محمود حسینی شیرازی، که در اصل شرح سفراوست به بندر مامبای (بمبئی) هندوستان نسخه منحصر به فرد این سفرنامه در کتابخانه مجلس نگهداری می‌شود.
۲۰-
سفرنامه رضوی ، دومین سفرنامه نظام العما تبریزی، که گزارش سفر تاریخی و منزل به منزل او است به خراسان رضوی، از تبریز به مشهد و بالعکس و آکنده از غزلیات این روحانی ادیب و سیاستمدار عصر قاجار. نسخه خطی آن در کتابخانه مجلس و فنی چاپ در کتابخانه تبریز موجود بوده و در نسخه هیچ اختصاصی با یکدیگر ندارند. به دلیل وجود نامه‌های ناصرالدین شاه قاجار به نظام العلما و بیش از ۳۰ غزل، قصیده و قطعه نویسنده، از اهمیت بسزایی برخوردار است.
آخرین و چهارمین مجموعه در سال اول انتشار سفرنامه‌های خطی فارسی تنها ۳ سفرنامه و چهار نسخه را در برمی گیرد:
۲۱-
سفرنامه فریدالملک ، اثر میرزا محمدعلی خان فریدالملک همدانی که شامل دو رساله سفرنامه خوزستان، هند و اروپا و نیز روزنامه (وقایع یومیه) فریدالملک است و تصحیح کتاب از روی ۲ نسخه خطی متعلق به
کتابخانه آستان قدس رضوی که در حال حاضر نسخه منحصر به فرد کتابخانه‌های موجود جهان است، انجام شده است.
۲۲-
سفرنامه سودان ، که مجموعه ۵ نسخه خطی است و همه این ۵ نسخه نیز منحصربه فرد می‌باشند و اولین سفرنامه فارسی درباره کشور
سودان به حساب می‌آید.
به دلیل آن که تمام این ۵ کتاب به جهت آشنایی با محل و چگونگی قیام محمد احمد سودانی (مهدی سودانی) نگاشته شده، از اهمیت بسزایی در تاریخ
آفریقا و سودان شناسی برخوردار است.
۲۳-
مرآت الارض ، شاهکار تاریخی و جغرافیایی محمد خان لواسانی مجدالملک سینکی،
دولتمرد ادیب عصر ناصری، که به دلیل پرداختن به جزئیات جغرافیایی پنج قاره در عصر قاجار از اهمیتی دو چندان برخوردار است.
نسخه خطی منحصر به فرد آن در کتابخانه مجلس نگهداری می‌شود.
مولف (مصحح) در ابتدای هر جلد پس از «یادداشت مجموعه» در مقدمه آن جلد به اجمال سفرنامه‌های موجود در آن را معرفی می‌کند. همچنین در ابتدای هر سفرنامه به ارائه بیوگرافی نویسنده سفرنامه می‌پردازد.
کتاب حاضر؛ مشتمل بر فهرست مطالب در ابتدای هر جلد و پاورقی‌هایی به قلم مصحح (مولف) می‌باشد.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
