سده‌نامه‌ها
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
از
سده هفتم به بعد تألیفاتی بر اساس محدوده زمانی سده فراهم آمد که عمدتاً به شیوه عام و الفبایی است و در شمار سرگذشت‌نامه‌ها قرار می‌گیرد.
هر چند پاره‌ای از آن‌ها ترکیبی از وقایع و تراجم یا مختص صنفی خاص است، مانند الحوادث الجامعة و التجارب النافعة فی المائة السابعة که منسوب به
ابن فُوَطی عبدالرزاق بن احمد (متوفی ۷۲۳)،
مورخ و
ادیب و
کاتب بغدادی، است و سال‌شمار حوادث ۶۲۶ تا ۷۰۰
عراق و کشورهای اسلامی مجاور آن و نیز وفیات بزرگان و مسائل اداری و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی و نظامی و حوادث طبیعی را در بر می‌گیرد.
ابن سعید مغربی (متوفی ۶۸۵) در الغصون الیانعة فی محاسن شعراء المائة السابعة شرح حال عده‌ای از شعرای سده هفتم شرق و غرب اسلامی را گرد آورد (چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۹۶۷).
شاید بتوان کتاب انسان العیون فی مشاهیر سادس القرون ابن ابی عُذَیبه (متوفی ۸۵۶) را از لحاظ توالی زمانی موضوع کتاب، نخستین
سرگذشت‌نامه بر پایه نظم سده‌ای به شمار آورد.
برخی آن را بخشی از کتاب دیگر
ابن ابی عذیبه به نام دول الاعیان دانسته‌اند.
پس از آن البدر السافر و تحفة المسافر
جعفر بن ثعلب اُدفُوی (متوفی ۷۴۸)، مورخ و تراجم‌نگار مصری، جای دارد که به شیوه
ابن خلّکان ، شرح حال برخی از مشاهیر سده هفتم و گاه سده‌های پنجم و ششم در آن گرد آمده است.
نخستین سده‌نامه‌ای که
زندگی‌نامه بزرگان را به شکلی تفصیلی در بر دارد، الدُر الکامنة فی اعیان المائة الثامنه
ابن حجر عسقلانی است که شرح حال بسیاری از بزرگان سده هشتم را از آغاز ۷۰۱ تا پایان ۸۰۰ به ترتیب الفبایی دربر دارد.
وی ذیل الدرر الکامنه را نیز با احتوا بر تراجم بزرگان به شیوه سال‌شمار از ۸۰۱ تا ۸۳۲ و با نظم الفبایی تألیف کرد.
شاگرد برجسته ابن حجر،
محمد بن عبدالرحمان سخاوی (متوفی ۹۰۲)، هنگام پاک نویس کردن الدرر الکامنه، تراجم بسیاری بر آن افزود.
وی در کتاب خود با نام الضوء اللامع لاَهل القرن التاسع، که طی ۸۹۰ ـ ۸۹۸ فراهم آورد،
نیز تراجم بزرگان عالم
اسلام در سده نهم (از ۸۰۱ به بعد) را به ترتیب الفبایی گرد آورد و به ذکر برخی مشاهیر
اهل ذمه نیز پرداخت.
پس از آن
عبدالقادر بن شیخ عَیدَروس (متوفی ۱۰۳۸)، مورخ
یمنی ساکن احمد آباد
هند ، النور السافر عن اخبار القرن العاشر را در شرح حال بزرگان جهان اسلام از ۹۰۱ تا پایان ۱۰۰۰، به شیوه سال‌شمار تألیف و در آن از روی‌دادهای مهم یاد کرد و پاره‌ای حکایات و آگاهی‌های
حدیثی و
فقهی و ادبی را در آن گنجاند
و سخنی کوتاه در ذکر اوصاف
پیامبر اکرم در ابتدای کتاب خویش آورد.
عیدروس نیز مانند ابن حجر و سخاوی و
سیوطی زندگی‌نامه خود را در کتابش درج کرده است.
کار عیدروس را مورخان بعدی ادامه دادند و آن را تکمیل کردند.
محمد بن ابی بکر شِلّی (متوفی ۱۰۹۳)، مورخ و منجم یمنی، السَّنا الباهر بتکمیل النور السافر را در ذیل اثر عیدروس، و عِقد الجواهر و الدُرر فی اخبار القرن الحادی عشر را در شرح زندگی بزرگان سده یازدهم تألیف کرد.
نجم الدین
محمد بن محمد غَزّی (متوفی ۱۰۶۱)، الکواکب السائرة باعیان المئة العاشرة را در شرح حال بزرگان، غالباً علما و ادبا و
متصوفه ، از ۹۰۱ تا پایان ۱۰۰۰ با ترتیبی نو فراهم آورد؛ وی تراجم را به سه طبقه تقسیم و هر طبقه را ــ که ۳۳ سال از آن سده را در بر می‌گرفت ــ به ترتیب الفبایی تنظیم کرد و کسانی را که «محمد» نام داشتند به جهت هم‌نامی با حضرت رسول مقدّم داشت.
او کتاب لُطف السَمَر و قَطف الثمر را به همان شیوه، مشتمل بر تراجم بزرگان سده یازدهم از آغاز تا ۱۰۳۳ به مثابه طبقه چهارم و ذیلی بر کتاب پیشین، تألیف کرد که در حقیقت سرگذشت‌نامه معاصران اوست.
محمد امین مُحِبّی (متوفی ۱۱۱۱)، مورخ و ادیب دمشقی، نیز در خُلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر تراجم رجال سده یازدهم را گرد آورد.
محمد خلیل بن علی مرادی (متوفی ۱۲۰۶)، مورخ دمشقی، شرح حال بزرگان سده دوازدهم را در سِلکُ الدُرر فی اعیان القرن الثانی عشر نوشت.
گزیده‌ای از شرح حال بزرگان سده هشتم تا اواسط سده سیزدهم را
محمد بن علی شوکانی (متوفی ۱۲۵۰)،
فقیه یمنی، در البدر الطالع بمحاسن مَن بعد القرن السابع گرد آورد.
عبدالرزاق بن حسن بَیطار (متوفی ۱۳۳۵)، عالم و ادیب و مورخ دمشقی، حِلیة البشر فی تاریخ القرن الثالث عشر را در شرح حال بزرگان سده سیزدهم نوشت.
بررسی سرگذشت‌نامه‌های اخیر نشان می‌دهد که مؤلفان آن‌ها سهم عمده‌ای را به علما و ادبا و متصوفه اختصاص داده‌اند و توجه آنان بیش‌تر معطوف به قلمرو ممالیک و
عثمانی ، یعنی نواحی
مصر و
شام و
حجاز و یمن و
آسیای صغیر ، بوده است.
هم‌چنین از مطالعه این آثار می‌توان به وجود مدارس بسیار به مثابه مراکز نشر
علوم اسلامی ، و رواج
تصوف و طریقت‌های
صوفیه و وجود
خانقاه‌ها و «
زاویه » های بسیار در این نواحی پی برد.
(۱) عباس عزّاوی، تاریخ العراق بین احتلالین، بغداد ۱۳۵۳ـ۱۳۷۱/ ۱۹۳۵ـ۱۹۵۶، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
(۲) عباس عزّاوی، التعریف بالمورخین، فی عهد المغول و الترکمان، بغداد ۱۳۷۶/۱۹۵۷.
(۳) ابن قاضی شهبه، طبقات الشافعیه، چاپ حافظ عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/۱۹۷۸ـ۱۹۸۰.
(۴) زرکلی.
(۵) ابن حجر عسقلانی، الدررالکامنة فی اعیان المائة الثامنه، حیدرآباد دکن ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
(۶) ابن حجر عسقلانی، ذیل الدرر الکامنه، چاپ عدنان درویش، قاهره ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۷) محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصر الاسلامیّة و مصادر التاریخ المصری، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
(۸) محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، قاهره (۱۳۵۴ـ۱۳۵۵).
(۹) عبدالقادر بن شیخ عیدروس، تاریخ النور السافر عن اخبار القرن العاشر، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۱۰) محمدامین بن فضل اللّه محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، بیروت: دارصادر، (بی تا).
(۱۱) نجم الدین محمد بن محمد غزی، الکواکب السائرة باعیان المئة العاشره، چاپ جبرائیل سلیمان جبور، بیروت ۱۹۷۹.
(۱۲) محمدامین بن فضل اللّه محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، بیروت: دارصادر، (بی تا).
(۱۳) محمدخلیل بن علی مرادی، سِلک الدُرر فی اعیان القرن الثانی عشر، بولاق ۱۲۹۱ـ۱۳۰۱، چاپ افست بغداد (بی تا).
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ»، شماره۳۰۵۶. /p
