سجده سهو
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
دو
سجده واجب به سبب‌عارض شدن
سهو در
نماز را سجده سهو گویند. از
احکام و
شرایط آن در باب
صلات سخن گفته‌اند.
به دو سجده سهو از آن جهت که موجب به خاک مالاندن دماغ
شیطان مى‌شود، در
روایاتو به تبع آن، کلمات
فقها «
مُرغمتان» اطلاق شده است.
با عروض یکى از
اسباب سجود سهو در
نماز، دو سجده سهو
واجب مى‌گردد.
اسباب وجوب دو سجده سهو که از آن به
موجبات تعبیر مى‌شود عبارتند از:
به عقیده
امام خمینی در
تحریرالوسیله «سجده سهو (در چند مورد) واجب می‌شود: برای
حرف و سخنی که نمازگزار سهواً بگوید، ولو به‌خاطر اینکه گمان کرده که از
نماز بیرون‌آمده است. و برای
فراموش‌کردن یک سجده، اگر محل جبران آن گذشته باشد. و برای
سلام بیجا، و فراموش‌کردن تشهدی که محل تدارک آن گذشته باشد بنابر احتیاط (واجب) در این دو. و برای شک بین چهار و پنج. و احتیاط (
مستحب) آن است که برای هر زیاده و کمی در
نماز که در محل آن، یادش نیامده، سجده سهو نماید، اگرچه بنابر اقوی برای غیر آنچه که ذکر شد، واجب نیست، بلکه واجب نبودن سجده سهو در
قیام و ایستادن (بیجا) در جای نشستن، و یا بر عکس، (نشستن در جای ایستادن) خالی از قوّت نیست، و لکن سزاوار نیست که احتیاط ترک شود. و برای سخن‌گفتن سهوی، اگرچه طول بکشد درصورتی‌که یک‌بار سخن‌گفتن حساب شود، فقط دو سجده سهو است، ولی اگر چندین بار سخن بگوید مثل اینکه وسط سخن‌گفتن یادش بیاید (و حرف‌زدن را ترک کند)، سپس بعد از آن فراموش کند (که سر
نماز است) و مشغول سخن‌گفتن شود، (در این صورت) سجده سهو، متعدد می‌شود.»
بنابراین
سخن گفتن در
اثنای نماز از روى
فراموشی بنابر
قول مشهور. بلکه بر
وجوب دو سجده سهو در پى
تکلم سهوی ادعای اجماع شده است.
سلام دادن بى مورد از روى فراموشى بنابر قول مشهور.
برخى بر وجوب دو سجده سهو در این صورت نیز ادعاى اجماع کرده‌اند.
عدم وجوب سجده سهو در این فرض به
ظاهر کلام برخى
قدما نسبت داد شده است.
پس «اگر یک مرتبه سلام زیادی بگوید، ولو اینکه تمام صیغه‌های سلام باشد، باید برای سلام زیادی، یک‌بار دو سجده سهو نماید و اگر سلام چند بار باشد، سجده سهو برای آن هم به همان تعداد است. و احتیاط (
مستحب) تکرار سجده سهو است برای هر سلامی (مثلاً اگر دو صیغه سلام را بیجا گفته، دو بار دو سجده سهو انجام دهد) و همچنین است حال سجده سهو در
تسبیحات اربع.»
شک بین چهار و پنج به قول مشهور. بر این قول ادعاى اجماع نیز شده است.
ترک یک سجده از روى فراموشى و یادآور نشدن آن تا پس از
رکوع به قول مشهور که علاوه بر
قضای سجده فراموش شده پس از
نماز، دو سجده سهو
واجب مى‌شود.
بر این قول ادعاى اجماع نیز شده است.
ترک
تشهد از روى فراموشى و عدم تذکر آن مگر پس از
رکوع بنابر قول مشهور. در این فرض نیز علاوه بر
تدارک تشهد پس از
نماز باید دو سجده سهو به جا آورد.
شک بین سه و چهار در
نماز چهار رکعتى با گمان به چهار، به قول برخى قدما.
ایستادن در جایى که وظیفه
نشستن است و عکس آن، به قول گروهى.
به قول گروهى، هر کاهش و افزایشى در
نماز که
بطلان آن را درپى نداشته باشد و نیز
شک در کاهش و افزایش.
بنابر قول به وجوب دو سجده سهو براى هر کمى یا زیادى در
نماز، آیا کم یا زیاد کردن
مستحبات نماز همچون
قنوت نیز موجب سجده سهو مى‌شود یا نه؟ به تصریح برخى، ترک
جزء مستحب از روى فراموشى موجب سجده سهو نیست؛ هرچند از برخى قدما در خصوص فراموشى قنوت، وجوب دو سجده سهو نقل شده است؛ چنان که وجوب سجده سهو براى کم یا زیاد کردن
مستحبات، به ظاهر کلام برخى نسبت داده شده است. لیکن برخى، تنها در فرض
افزودن جزء مستحب، سجده سهو را
واجب دانسته‌اند.
بنابر مشهور، دو سجده سهو باید بعد از سلام
نماز به جا آورده شود؛ خواه سبب آن افزایش جزئى از
اجزای نماز باشد یا
نقصان آن. از برخى
قدما نقل شده که اگر منشأ سجده افزایش باشد، محل آن پس از
سلام نماز و اگر نقصان باشد، پس از تشهد و قبل از سلام
نماز است. از برخى دیگر نقل شده که محل دو سجده سهو مطلقا قبل از سلام
نماز است؛ لیکن براى این
قول،
قائلی شناخته نشده است.
بر قول نخست
ادعای اجماع نیز شده است.
اگر به گردن
نمازگزار سجده سهو و قضای اجزای فراموش شده و چند رکعت
نماز احتیاط واجب باشد، باید سجده سهو را از هر دوی آنها تاخیر بیندازد و
احتیاط (واجب) آن است که رکعت‌های
نماز احتیاط را بر قضای اجزاء، مقدم بدارد، بلکه وجوب این تقدیم خالی از رجحان نیست.
کیفیت دو سجده سهو بنابر قول مشهور بدین گونه است که پس از
نیت مستحب است
تکبیر بگوید، آنگاه به
سجده رفته،
ذکر بگوید و پس از آن سر از سجده برداشته، بنشیند و سپس دوباره به سجده رود و ذکر بگوید و بعد از سر برداشتن از سجده،
تشهد سبکى بخواند و
سلام دهد.
مراد از
تشهد سبک، اکتفا به دو شهادت و صلوات است. به تصریح برخى، خواندن تشهد مختصر
رخصت است و در نتیجه، خواندن تشهد طولانى نیز
جایز خواهد بود، نه
عزیمت که خواندن تشهد مفصل
جایز نباشد.
در اینکه در نیت، تعیین سبب دو سجده سهو- به عنوان مثال فراموشى سجده یا تشهد- واجب است یا نه، اختلاف مى‌باشد.
امام خمینی در شرایط و کیفیت اتیان سجده سهو آورده است: «در سجده مذکور، هم‌زمان با اوّلین جزء مسمّای سجده، نیّت واجب است. و تعیین سبب سجده سهو ولو اینکه متعدد باشد، واجب نیست. چنان که بنابر اقوی،
ترتیب در اسباب سجده سهو، موجب وجوب ترتیب در سجده سهو نمی‌گردد. و تکبیر در آن واجب نیست، اگرچه احوط (استحبابی) است. و احتیاط (
مستحب) آن است که تمام آنچه در
سجده نماز واجب است، خصوصاً قراردادن هفت موضعِ سجده بر زمین، در سجده سهو مراعات شود، هرچند واجب نبودن چیزی که صدق مسمّای سجده بر آن توقف ندارد، خالی از قوّت نیست، ولی در سجده نکردن بر
پوشیدنی و
خوردنی، احتیاط را ترک نکند و احتیاط (
مستحب) آن است که در هر یک از دو سجده سهو این
ذکر مخصوص را بگوید: «بِسْمِ اللَّه وَ باللَّه وَ صَلّی اللَّهُ عَلی مُحمَّدٍ وَ آلِ مُحمَّدٍ» یا بگوید: «بِسْمِ اللَّه وَ باللَّه اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ» یا بگوید: «بِسْمِ اللَّه وَ باللَّه السَّلامُ عَلَیْکَ ایُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ». و احتیاط (
مستحب) آن است که ذکر اخیر را اختیار کند، لکن واجب نبودن ذکر خصوصاً ذکر مخصوص آن، خالی از قوّت نیست. و واجب است بعد از سجده آخر (از دو سجده سهو) تشهد و سلام را بگوید، و آنچه که از تشهد واجب است همان تشهد
متعارف در
نماز است، و آنچه از سلام واجب است، «السّلامُ عَلَیْکُمْ» می‌باشد.»
برخى، در سجده سهو، تشهد و سلام را
مستحب دانسته‌اند نه واجب.
برخى نیز گفتن ذکر را در حال سجده واجب ندانسته‌اند.
بنابر قول به وجوب ذکر، در اینکه در ذکر، لفظى خاص معتبر است یا نه، اختلاف است.
قول به وجوب ذکر با لفظى خاص به اکثر،
بلکه مشهور
نسبت داده شده است. لفظ خاص به شکلهاى مختلف وارد شده است، از جمله:
۱. بسم اللَّه و باللَّه و صلّى اللَّه على محمد و آله.
۲. بسم اللَّه و باللَّه، اللهّم صلّ على محمد و آل محمد.
۳. بسم اللَّه و باللَّه، السّلام علیک ایها النبى و رحمة اللَّه و برکاته.
۴. عین لفظ سوم با اضافه «و» قبل از السّلام علیک.
برخى گفته‌اند: هر یک از چهار ذکر یاد شده کفایت مى‌کند و
نمازگزار مخیر میان آنها است.
برخى، تنها لفظ دوم و سوم را ذکر کرده و شخص را میان انتخاب آن دو مخیر دانسته‌اند.
برخى نیز در هر دو سجده به لفظ دوم بسنده کرده‌اند.
به گفته برخى، بر
سهو کننده واجب است پس از سلام
نماز و پیش از انجام دادن
فعل منافی با نماز،
فوری دو سجده سهو را به جا آورد؛
لیکن برخى، فورى بودن آن را واجب ندانسته و تأخیر آن را جایز دانسته‌اند.
آیا تمامى آنچه در سجود
نماز به عنوان جزئى از
اجزای نماز معتبر است، مانند
طهارت،
پوشاندن عورت در مرد و بدن در زن و
رو به قبله قرار داشتن، در دو سجده سهو نیز معتبر است یا تنها آنچه که در خصوص
سجود واجب است، از قبیل
طمأنینه و
آرامش بدن در حال سجده و هنگام نشستن بین دو سجده، نهادن هفت موضع از بدن بر زمین و گذاشتن پیشانى بر چیزى که سجده بر آن صحیح است، در سجده سهو نیز واجب خواهد بود و یا هیچ کدام واجب نیست و تنها به جا آوردن
مسمای سجده کفایت مى‌کند؟ مسئله اختلافى است.
برخى،
احتیاط وجوبی را در مراعات همه
واجبات و
شرایط معتبر در سجود نماز، در سجده سهو دانسته‌اند.
در صورت عروض چند سبب سجده سهو در
نماز، مانند آنکه هم تشهد فراموش شود و هم یک سجده، آیا واجب است براى هر کدام دو سجده سهو به جا آورد، یا
تداخل صورت مى‌گیرد و به جا آوردن دو سجده سهو براى همه کفایت مى‌کند؟ مسئله اختلافى است.
برخى تفصیل داده و گفته‌اند: اگر
اسباب متعدد از یک نوع باشند، مانند آنکه از روى فراموشى چند بار سخن گفته باشد، تداخل صورت مى‌گیرد و دو سجده سهو از چند سبب کفایت مى‌کند؛ لیکن اگر اسباب چند نوع باشند، مانند
تکلّم و
ترک تشهد از روى فراموشى، تداخل حاصل نمى‌شود و به تعداد اسباب، سجده سهو واجب مى‌گردد.
سایر
احکام مربوط به سجده سهو از قبیل تأخیر انداختن، شک در موجبات عروض و غیره
بنابر قول به
وجوب فوری سجده سهو، در صورت
تأخیر، شخص مرتکب
گناه شده است؛ لیکن سجود سهو ساقط نمى‌شود و باید آن را به جا آورد و نیز در صورت فراموشى، هر وقت یادش بیاید باید آن را
تدارک کند.
آیا دو سجده سهو
شرط صحت نماز است؛ بدین معنا که
ترک عمدی آن موجب
بطلان نماز مى‌گردد، یا شرط صحّت نیست و با ترک عمدى آن
نماز باطل نمى‌شود؟ مسئله محل اختلاف است. مشهور آن را
شرط صحت نماز نمى‌دانند.
هرگاه
نماز گزار در عروض یکى از موجبات سجده سهو شک کند، بنا را بر عدم آن مى‌گذارد
لیکن چنانچه پس از عارض شدن یکى از
موجبات، شک کند سجده سهو را به جا آورده یا نه، باید آن را به جا آورد،
مگر آنکه شک پس از خروج
وقت نماز باشد که برخى، بنا گذاشتن بر انجام دادن سجده سهو را بعید ندانسته‌اند.
اگر
نماز گزار علم به عروض سبب سجده سهو داشته باشد؛ لیکن به مقدار- مثلا یکى یا بیشتر بودن- آن شک داشته باشد، بنا را بر کمتر مى‌گذارد و اگر در به جا آوردن فعلى از افعال سجود سهو شک کند، در صورتى که از محل آن نگذشته باشد، آن را به جا مى‌آورد و اگر گذشته باشد به آن اعتنا نمى‌کند.
برخى در صورت گذشتن از محل،
احتیاط وجوبی را در به جا آوردن فعل
مشکوک دانسته‌اند.
بنابر قول به عدم تداخل، در صورت
تعدد اسباب، به قول بسیارى، واجب نیست سجود سهو به ترتیب پیدایى اسباب آن به جا آورده شود. بنابر این، لازم نیست ابتدا سجده سهو را براى سبب آغازین و سپس براى سبب بعدى و همین طور سایر اسباب انجام دهد. آیا بین آن و اجزاى فراموش شده از تشهد، سجده و
نماز احتیاط، ترتیب واجب است یا نه؟ اختلافى است. بنابر قول نخست، ابتدا باید
جزء فراموش شده یا
نماز احتیاط و سپس سجده به جا آورده شود.
•
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۴، ص۳۹۲-۳۹۷. •
ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
