سازمان برنامه و بودجه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سازمان برنامه و
بودجه، از ابزارهای مهم مدیریت نظام اقتصادی
کشور، و عنوانی مشترک برای سازمانی که تهیه و تنظیم سندهای برنامه و
بودجه کشور و نظارت برآنها را عهده‌دار است، و
قانون حاکم بر روند اجرایی این سازمان می‌باشد.
کاربرد لفظ برنامه و
بودجه در متون اقتصادی کشور، بعد از
نهضت مشروطیت در
ایران معمول شده است. پیشتر نیز، گونه‌ای برنامه‌ریزی مالی برای درآمدها و هزینه‌ها تحت عناوین «دستورالعمل» و «کتابچه دخل وخرج» معمول بوده است.
نخستین دوره قانون‌گذاری مشروطه، پس از بررسی مشکلات بسیار مالی کشور، زمینه‌های تهیه و تنظیم نظام مالیه جدیدی را فراهم آورد، و در دومین دوره قانون‌گذاری مجلس ایران و در ۱۲۸۹ ش، اولین قانون محاسبات عمومی کشور، که در آن به اصول تهیه و تصویب و اجرای
بودجه دولت پرداخته شده بود، از تصویب گذشت و در همان
سال اولین
بودجه کشور نیز تنظیم شد.
علی رغم تلاش‌های
صنیع الدوله، با
قتل وی، کار تهیه و تنظیم و تصویب
بودجه در کشور به حالت تعلیق درآمد و با هرج و مرج داخلی، تا سال‌ها بعد، امکان تصویب
بودجه فراهم نگردید. با ورود میلسپو، متخصص آمریکایی در
علوم سیاسی، به ایران، پایان
جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ـ ۱۹۱۸) و شروع کار چهارمین دوره قانون‌گذاری در ایران، تا ۱۳۲۰ ش، همه ساله
بودجه دولت ایران تهیه و در مجلس تصویب می‌شد، ولی از ۱۳۲۲ ش با حضور
متفقین در ایران، مجدداً تهیه و تصویب
بودجه کشور تا ۱۳۳۴ ش، به مدت دوازده سال، به تعویق اقتاد. با پایان یافتنِ
جنگ جهانی دوم (۱۹۳۹ـ ۱۹۴۵) که به اشغال ایران و شرایط نامساعد اقتصادی انجامیده بود، موضوع برنامه‌ریزی منظم اقتصاد ایران ـ که در سال‌های دهه ۱۳۱۰ ش نیز از آن سخن در میان بود ـ به صورت جدی مطرح شد. ازینرو، و به منظور تنظیم «برنامه عمران ملّی»، در ۱۳۲۵ ش هیئت پنجاه نفری برنامه تشکیل شد که بعداً به شورای عالی برنامه تغییر یافت.
برنامه پیشنهادی این هیئت، پس از اصلاحات پیشنهادی بانک بین المللیِ ترمیم و توسعه وقت، و به منظور اختصاص وام ۲۵۰ میلیون دلاری برای اجرای آن، در ۱۳۲۸ ش با عنوان «برنامه اول عمرانی» ایران از تصویب مجلس گذشت
در ۱۳۲۷ ش نیز سازمان برنامه ایران برای اجرای این برنامه تأسیس شد
اما با تحولات ۱۳۲۹ ش بر اثر ملی شدن صنعت نفت، و قطع درآمدهای نفتی و کمک‌های بانک جهانی، پیگیری برنامه مزبور تا ۱۳۳۴ ش متوقف شد. همزمان با تصویب برنامه دوم عمرانی ایران در ۱۳۳۴ ش، برنامه هفت ساله دوم ایران با اولویت اتمام طرح‌های نیمه تمام برنامه اول در چهار عنوان (کشاورزی، ارتباطات و مخابرات، صنایع و معادن، خدمات و تسهیلات عمومی) به اجرا گذارده شد و کار تهیه و تنظیم و تصویب
بودجه‌های متعارف گذشته نیز آغاز گردید.
در ۱۳۳۹ ش، اولین
بودجه جامع کشور تهیه و به مجلس پیشنهاد شد و سپس وزارت داراییِ وقت تهیه «
بودجه برنامه‌ای» را آغاز کرد. بدین ترتیب، سال‌های آغازین برنامه سوم عمرانی ایران که برای پنج
سال تنظیم شده بود، شاهد یکی از مهمترین تحولات در ساختار اداری نظام مالی کشور بود. در ۱۳۴۳ ش، در سازمان برنامه و
بودجه دفتر مرکزی
بودجه تشکیل شد و وظیفه تهیه
بودجه برنامه ای از وزارت دارایی به سازمان برنامه وقت منتقل و عملاً سازمان برنامه به سازمان برنامه و
بودجه تبدیل شد.
از آن تاریخ تا ۱۳۵۷ ش، سال پیروزی
انقلاب اسلامی، سازمان برنامه
وبودجه به صورت سازمانی وابسته به نخست وزیری، وبه سمت وزیر مشاوری، کار تهیه و تنظیم برنامه پنجساله عمرانی چهارم و پنجم و سند نیمه تمام برنامه ششم را نیز دنبال کرد و در سال‌های پایانی برنامه پنجم کشور، نظام جامع برنامه‌ریزی،
بودجه‌ریزی و طرح‌ریزی را به عنوان الگویی همه جانبه در کار برنامه‌ریزی و
بودجه‌ریزی طراحی کرد و به اجرا نهاد.
پس از پیروزی
انقلاب اسلامی، ساختار اداری و قانون‌گذاری و تشکیلات داخلیِ سازمان برنامه و
بودجه تحولات گسترده‌ای یافت که مهمترین آن‌ها عبارت‌اند از: دگرگون شدن تشکیلات سازمان از نوعی طبقه‌بندی موضوعیِ وظایف برحسب برنامه‌ریزی،
بودجه‌ریزی ونظارت و مناطق کشور، به طبقه بندی این وظایف در چارچوب امور چهارگانه اقتصادی، اجتماعی، تولیدی و مناطق و سازماندهی مسئولیت برنامه‌ریزی و
بودجه‌ریزی بخش‌های خاص در چارچوب مدیریت‌های تخصصی طراحی شده در قالب برنامه‌ها و سیاست‌های کلان مصوب؛ تبدیل شدن سازمان برنامه و
بودجه به وزارت برنامه و
بودجه؛ تبدیل شدن پست وزیر مشاوری ریاست سازمان به پست وزیر برنامه و
بودجه در طول
جنگ عراق با ایران؛ و تبدیل شدن پست وزیر برنامه و
بودجه به معاونت ریاست جمهوری اسلامی ایران پس از اولین اصلاح در قانون اساسی کشور در ۱۳۶۸ ش. در این سال‌ها، علاوه بر تلاش برای تهیه و تنظیم برنامه توسعه پنجساله کشور (۱۳۶۱ـ۱۳۶۶ ش)، سازمان برنامه و
بودجه دو سند برنامه پنجساله اول و دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی
ایران را تهیه کرده و از تصویب
مجلس شورای اسلامی گذرانده است برنامه دوم برای دوره ۱۳۷۴ـ ۱۳۷۸ ش تدوین شده است.
در حال حاضر، سازمان برنامه و
بودجه فعالیت تخصصی تهیه و تنظیم برنامه و
بودجه را در پنج شاخه داخلی معاونت امور اقتصادی، تولیدی، اجتماعی، مناطق و فنی انجام می‌دهد. معاونت امور اقتصادی از طریق دفتر
اقتصاد کلان خود، وظیفه تهیه و تنظیم اهداف، سیاست‌ها و برنامه‌های کلان اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور و ارزیابی عملکرد این برنامه‌ها را برعهده دارد، و تهیه و تنظیم برنامه‌های میان مدت و بلندمدت و
بودجه‌های سنواتی در چارچوب برنامه‌های کلان کشور در سطح ملی و منطقه‌ای در معاونت‌های بخشی و منطقه‌ای متمرکز است. معاونت فنی در اجرای برنامه‌های توسعه از طریق تعیین ضوابط اجرای طرح‌های عمرانی کشور، تشخیص صلاحیت پیمانکاران و مشاوران و نظارت عمومی و فنی برکارهای عمرانی برنامه‌های توسعه، وظایف بسیار مهمی دارد.
سازمان برنامه و
بودجه، با نشر دو مجموعه کتاب، مقالات و اسناد کشور، در جامعه انتشاراتی
ایران فعال بوده است. در سال‌های پس از پیروزی
انقلاب اسلامی و در کنار نشر اسنادی از قبیل کتابِ برنامه‌های میان مدت و بلندمدت توسعه، کتاب
بودجه‌های سنواتی و قوانین آن، و ضوابط فنی اجرای طرح‌های عمرانی و مانند این‌ها، نشر مناسب‌ترین کتاب‌های دانشگاهی و فنی در زمینه وظایف، و مقالات تحقیقی داخلی و خارجی نیز در دستور کار مرکز اسناد و مدارک فنی سازمان برنامه و
بودجه بوده است.
مرکز آمار ایران و سازمان نقشه برداری کشور، دو سازمان اصلی وابسته به سازمان برنامه و
بودجه‌اند که با توجه به
ماهیت وظایف خود، بترتیب، با تهیه و تنظیم و ارائه آخرین و معتبرترین آمارهای جمعیتیِ کلان، بخشی و منطقه‌ای برای برنامه‌ریزی، و ارائه نقشه های جامع کشور از ابعاد مختلف و مقیاسهای متفاوت، زمینه‌ها و مسیر توسعه
جامعه را فراهم می‌سازند.
اجرای اولین برنامه عمرانی در ایران در ۱۳۲۷ ش آغازشده است و سابقه تاریخی فعالیت برنامه‌ریزی در ایران در ۱۳۷۷ ش به نیم
قرن می‌رسد. با چنین سابقه‌ای در میان کشورهای در حال توسعه
جهان، جمهوری اسلامی ایران در کنار
هند از پیشگامان تهیه و تنظیم و اجرای این برنامه در جهان محسوب می‌شود.
(۱) ابتهاج، ابوالحسن، خاطرات ابوالحسن ابتهاج، چاپ علیرضا عروضی، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۲) ف ک توفیق، درآمدی بر برنامه ریزی اقتصادی: با نگاهی به وضع ایران، (بی جا) ۱۳۵۹ ش.
(۳) رزاقی، ابراهیم، اقتصاد ایران، تهران ۱۳۶۷ ش.
(۴) سازمان برنامه و
بودجه، مرکز مدارک اقتصادی ـ اجتماعی و انتشارات، پیشینه برنامه ریزی در ایران، تهران ۱۳۷۴ ش
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «سازمان برنامه و بودجه»،تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۰۵/۱۶.
