زین الاخبار (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
گردیزی تالیف کتاب
تاریخ خویش را در
سال ۴۴۲ هجری به نام عز الدوله و زین المله عبد الرشید بن محمود بن سبکتکین، سلطان عصر خویش به پایان رساند و نام آنرا از زین المله برگرفت و آنرا زین الاخبار نامید. این کتاب به نام مؤلف آن به تاریخ گردیزی نیز
شهرت یافته است.
ابو سعید عبد الحی بن ضحاک بن محمود گردیزی در شهر گردیز واقع در جنوب شرقی
کابل و بر سر راه سابق غزنین به هندوستان قبل از
سال ۴۰۰ هجری ولادت یافت ولی پس از چندی به شهر غزنین پایتخت
حکومت غزنویان رفته و در آنجا سکونت
اختیار نمود.
وی محضر درس استاد
ابو ریحان بیرونی (متوفی ۴۰۰ هجری) را که در همین ایام در غزنین می‌زیسته درک کرده است. و به همین جهت کتاب
تاریخ وی در بعضی از فصول شباهت بسیاری به سبک و شیوه
آثار الباقیه دارد.
تاکنون فقط دو نسخه خطی از این کتاب
کشف گردیده که در کتابخانه‌های کمبریج و آکسفورد انگلستان نگهداری می‌شوند. تاریخ نگارش نسخه قدیمی آن مربوط به سال ۹۳۰ یا ۹۰۳ می‌باشد زیرا آنچه اکنون پس از سال‌ها بر روی جلد آن می‌توان خواند عدد ۹۳ است که احتمالا نقطه‌ای از آن حذف گردیده زیرا تاریخ ۹۳ هجری برای نگارش این کتاب بی مورد است. نسخه بعدی در سال ۱۱۹۶ هجری نوشته شده که در واقع نسخه
بدل همان نسخه نخستین محسوب میشود. هر دو نسخه مقداری نواقص و افتادگی‌هایی دارد که کار تصحیح کتاب را با مشکل مواجه می‌ساخته است. لذا فصل‌های متفاوتی از آن که مربوط به موضوع تحقیق محققین مختلف بوده است بر حسب ضرورت به طور جداگانه چاپ گردیده است. نخستین بار بار
تولد ، محقق روسی قسمتی از فصل «اندر معارف و انساب ترکان» را در کتابی به عنوان شرح سفری در آسیای مرکزی به اندیشه علمی در سال ۱۸۹۴ با ترجمه روسی چاپ کرده است. قسمت‌های دیگر زین الاخبار که مربوط به تاریخ
خراسان میشود مجددا توسط محقق مزبور در کتاب ترکستان پیش از دوره
مغول در سال ۱۸۹۸ چاپ گردید. مدت‌ها بعد در سال ۱۹۲۸ قسمتی دیگر از این کتاب که مربوط به تاریخ طاهریان میشود از فصل «اخبار امرای خراسان» توسط
محمدناظم هندی در برلین و سال‌ها بعد در
ایران چاپ گردید. بخشی دیگر از آن کتاب را که مربوط به عیدها و جشن‌ها و رسم‌های مغان بود مجله سخن در سال ۱۳۲۵ چاپ نمود. در سال ۱۳۳۳ مرحوم
سعید نفیسی از فصل مربوط به ملوک ساسانیان تا پایان باب هفتم یعنی تا فصل «اندر استخراج تاریخ‌ها از یکدیگر» چاپ و منتشر نمود. سرانجام دانشمندی افغانی به نام
عبد الحی حبیبی کار دشوار تصحیح تمام کتاب را به عهده گرفت و بسیار دقیق و محققانه همراه با حاشیه‌های ارزنده در سال ۱۳۴۶ در کابل به چاپ رساند. وی با توجه به چاپ‌های قسمت‌های مختلف آن، از روی دو نسخه مکشوفه شروع به تصحیح نمود و از منابع دیگر مربوط به آن عصر از جمله
آثار ابو ریحان بیرونی درجه صحت کار خویش را بالا برد.
گردیزی قسمت اول از کتاب
تاریخ خویش را به مسائل عمومی
تاریخ ایران اختصاص داده و به سبک و
شیوه تواریخ عمومی، تاریخ
عالم را از اولین پادشاهان داستانی ایران آغاز کرده است. گردیزی همه عالم و
جهان را ایران میدانست: «اندر قدیم رسم دیگرگون بود. از روزگار افریدون تا گاه
اردشیر بابکان ، مر همه
جهان را یک سپاه سالار بودی. و چون اردشیر بیامد، جهان را چهار سپاه سالار کرد: یکی
خراسان ، دو دیگر مغرب، سوم نیمروز، چهارم
آذربایجان .»
و در جای دیگر می‌نویسد: «و چون وی (اسکندر) بمرد، جهان بی شاه بماند.»
پس از آن ضمن اشاره به حمله اسکندر از ملوک اشکانی و ساسانی به اختصار یاد کرده است.
همین شیوه همچنان ادامه یافته و مؤلف ضمن ذکر مختصری از وقایع ایام خلفای راشدی جداولی از خلفای اموی و عباسی ترسیم نموده و تاریخ ایشان را همراه با قوت و
ضعف آن در مقاطع مختلف تا عصر خویش بیان نموده است. در این فصول اشارات پراکنده‌ای پیرامون قیام‌های
علویان و
خوارج و همچنین قیام‌های
ابو مسلم و مازیار و بابک خرم دین و... می‌توان یافت.
از قسمت دوم، کتاب تاریخ گردیزی جنبه محلی به خود می‌گیرد. و تاریخ سرزمین خراسان، از آغاز به بحث گذاشته میشود که البته همان جنبه اختصاری که سبک و شیوه گردیزی است در این قسمت نیز مشاهده میشود.
وی ضمن اشاره به
زمان فتح خراسان توسط مسلمین جدولی از امرایی که توسط خلفا به این دیار گسیل می‌شدند رسم نموده و به شرح آن پرداخته است. در این قسمت پیرامون
قیام ابو مسلم در خراسان و همچنین
حکومت مامون و پس از آن سلسله طاهریان در خراسان مطالبی یافت میشود.
گردیزی از تاریخ صفاریان به جهت آنکه تاریخ ایشان به نوعی به وقایع خراسان مربوط میشود سخن رانده است. وی مطالب خویش را پیرامون این سلسله تاریخی با عنوان «فتنه یعقوب بن اللیث» یاد کرده است و ضمن اشاره به
حکام دیگر این سرزمین پیرامون چگونگی پیدایش سلسله
سامانیان و تاریخ ایشان در آن سرزمین نسبت به فصول قبلی مبسوطتر بحث کرده است. لذا اطلاعات بسیار اندکی هم از
آل زیار آل بویه می‌توان به دست آورد. وی در ادامه مباحث تاریخی خویش پیرامون سرزمین خراسان، به پیدایش حکومت
غزنویان و نحوه حکومت و جنگ‌های
سلطان محمود و
سلطان مسعود پرداخته و مطالب تاریخی خود را درباره این سلسله با ذکر چگونگی
قدرت یافتن سلطان مودود بن مسعود در
سال ۴۳۲ ه. به پایان می‌رساند. در مطاوی این فصل می‌توان پیرامون ابتدای کار
سلجوقیان نیز مطالبی یافت.
گردیزی بخش دیگر کتاب خویش را به اسباب پیدایش تواریخ رومی، عربی و فارسی و هندی و
اختلاف آنها با یکدیگر اختصاص داده و در ادامه آن جداولی از اعیاد و روزهای مهم و مذهبی
مسلمانان و جهودان و ترسایان و مغان و هندوان رسم نموده و به شرح آنها پرداخته است که اطلاعات نسبتا خوبی در این زمینه به محقق تاریخ عرضه میدارد.
بخش آخر کتاب زین الاخبار پیرامون معارف و انساب اقوام مختلف می‌باشد. فصلی از این بخش به
اصل و نسبت ترکان و طوائف مختلف و فرهنگ و رسوم هر یک از این طوائف و همچنین مناطق مسکونی آنها در آسیای شرقی اختصاص یافته است. در فصل‌های جداگانه دیگری از همین بخش معارف و انساب هندوان و رومیان نیز مورد بحث قرار گرفته است.
گردیزی در تالیف
تاریخ خویش از منابع کتبی و شفاهی استفاده کرده است چنانکه در صفحه ۳۹۹ می‌نویسند: «و چنین گویند ثقات» و در صفحه بعد آورده است: «و چنین شنیدم از بعضی ثقات»
و یا اینکه در صفحات ۵۴۶ و ۵۴۵ می‌نویسد: «چنین گوید: عبید الله بن خرداد به اندر کتاب
اخبار که او کرده است» و «چنین گوید:
ابو عمرو عبدالله ابن المقفع اندر کتاب ربیع الدنیا»
و در صفحه ۶۱۲ می‌نویسد: «و چنین گوید:
ابو عبدالله جیهانی اندر کتاب تواریخ که او کرده است»
و جایی دیگر می‌نویسد: «کاش تاریخ ولات خراسان
ابو علی الحسن السلامی را اکنون در دست می‌داشتیم» سلامی مورخ و شاعری بود که در میانه
قرن چهارم هجری در اوج شهرت بود و در جوار والیان خراسان،
ابو بکر چغانی و پسرش
ابو علی، از بخت برخوردار بود. در حال حاضر تنها مستخرجاتی از آن کتاب از طریق آثاری چون گردیزی،
ابن الاثیر و
تقریظ بر تاریخ یمینی عتبی به دست ما رسیده است. باسورث، کلیفورد ادموند:
در هر صورت گردیزی از کتاب سلامی نیز
سود جسته است.
نثر کتاب زین الاخبار نثری فارسی و نسبتا ساده و روان است. از
آیات و
احادیث خیلی به ندرت استفاده شده و از شعر فارسی و عربی بهره‌ای گرفته نشده است.
نثرهای فارسی متعلق به
قرن چهارم هجری تحت تاثیر فرهنگ اسلامی و به جهت اعتباری هجری تحت تاثیر فرهنگ اسلامی و به جهت اعتباری که
زبان عربی به عنوان زبان
علم داشت معمولا از تعابیر و مفاهیم علمی و سیاسی و دینی زبان عربی استفاده نموده‌اند. نثر کتاب زین الاخبار نیز اگر چه متعلق به قرن پنجم هجری است از همین سبک پیروی نموده به طوری که حتی نویسنده در انتخاب نام کتاب خویش تحت تاثیر زبان عربی است ولی به هر حال گردیزی لغات و اصطلاحاتی به
زبان فارسی دری در متن خویش آورده است و مصحح در پاورقی‌های خویش تعابیر و اصطلاحات غیر متداول را معنی کرده است. البته بعضی از این لغات در طی
زمان به کلی منسوخ گردیده‌اند و اکنون مورد
استعمال قرار نمی‌گیرند و مصحح در پایان کتاب فهرستی از آنها را بر حسب
حروف الفبا درج کرده است.
پرداختن به رئوس مطالب و وقایع تاریخی و پرهیز از تطویل در کلام یکی از ویژگی‌های نثر گردیزی است.
این
شیوه نگارش گردیزی البته از عدم
دقت کافی و فقدان تیزبینی او سرچشمه می‌گیرد.
مؤلف زین الاخبار به
روایات رسیده (چه کتبی و چه شفاهی) اعتماد کرده و آنها را بدون تحلیل و ریشه یابی به اختصار ضبط نموده است و به
علت همین عدم توجه به علل پنهانی وقایع است که باید او را یک مورخ ساده نگر دانست. وی بسیاری از داستان‌های تاریخی را که با اندکی تامل
کذب آن
آشکار می‌گردد باور نموده است. به عنوان مثال در صفحه ۳۱۹ نسبت سامانیان را به کیومرث اولین
پادشاه داستانی ایران می‌رساند و یا اینکه درباره چگونگی کشته شدن
احمد بن اسماعیل سامانی روایتی مجعول را باور داشته است.
و یا اینکه درباره
فضل بن سهل چنین می‌نویسد: «فضل گفت: ای طاهر ترا لوایی بستم که تا شصت و پنج سال هیچکس نگشاید و از بیرون آمد طاهر از مرو که پیش
علی بن عیسی رفت، تا وقت شدن دولت طاهریان و گرفتن
یعقوب بن اللیث ،
محمد بن طاهر را شصت و پنج
سال بود».
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
