زاد المسیر فی علم التفسیر (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
زاد المسير فى علم التفسير، تالیف ابن جوزى ابوالفرج عبدالرحمن بن على است.
«زاد المسیر فی علم التفسیر» معروف به «زاد المسیر»، تفسیر متوسط
ابن جوزی بوده که خلاصه‌ای از تفسیر بزرگ وی بنام «
المغنی فی تفسیر القرآن» می‌باشد شامل جمیع آیات قرآن است. سبک غالب بر این تفسیر، نقلی و
روایی و برگرفته از
روایات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و
صحابه و
تابعین می‌باشد.
ابن جوزی در مقدمه کوتاه خود بر تفسیر، در بیان انگیزه خود می‌نویسد: «چون قرآن عزیز اشرف علوم است، فهم معانی آن نیز برترین علم خواهد بود. از جانبی دیگر، با بررسی کتب تفسیری متوجه شدم که مفصل از آنها، خواننده را خسته می‌کند، مختصر از آنها استفاده تام از آن نمی‌شود و متوسط از آنها دارای فوائد کمی است که مشکلات را بررسی نکرده و به
لغات غریب نپرداخته است. بر آن شدم تا مختصری که فوائد فراوان را به راحتی در اختیار قرار دهد ارائه دهم».
البته تفسیر ابن جوزی از تفاسیر مختصر محسوب نمی‌گردد، زیرا در چاپهای ۸ و ۹ جلدی و هر کدام با بیش از ۴۰۰ صفحه ارائه شده است، ولی نسبت به علوم مختلفی که ابن جوزی دارا بوده، این تفسیر از نظر او مختصر محسوب شده است.
ایشان در «المغنی فی تفسیر القرآن» به طور مفصل و در زاد المسیر به شکل متوسط به مباحث پرداخته است و در «
تذکرة الاریب فی علم التفسیر» که به شکل مختصر وارد بحث شده، بیشتر به غریب قرآن پرداخته است.
خود درباره روشش می‌نویسد: در این کتاب از متون تفسیر،
ناسخ و
منسوخ،
اسباب نزول، مکی و مدنی، گنجاندم و اموری که مورد نیاز در تفسیر بود به آن افزودم، از تکرار مطالب جز بر وجه اشاره پرهیز نمودم، تا آنجا که بر اقوال دسترسی پیدا کردم (به غیر از موارد ضعیف) به شکل اختصار نقل نمودم، و اگر تفسیر آیه‌ای را ذکر نکرده‌ام یا به جهت این است که قبلا تفسیر شده، یا اینکه معنای آشکاری دارد و نیاز بر تفسیر ندارد.»
روش کلی وی در ورود به مباحث اینگونه است که با ارائه اطلاعات کلی درباره سوره از قبیل نام،
فضیلت،
نزول و
عدد آیات آن، آغاز می‌کند، سپس
اسباب النزول ، لغت و شواهد بر آن، معنای کلمه و اقوال مفسران در آن مورد را به خوبی نقل می‌نماید. بعد از آن به احکام ماخوذه از آیه، ناسخ و منسوخ و
قراءات می‌پردازد. و در نهایت مطالبی را در قالب «فصل» در تکمیل تفسیر آیات بیان می‌دارد.
ایشان در نقل اقوال مروی در تفسیر آیه، اسباب نزول، معنای لغوی، بلاغی و غیر آن، صحیح‌ترین را (به نظر خود) انتخاب می‌نماید و تلاش دارد که عین الفاظ اقوال را نقل کند، و در صورت نقل به معنی، گوشزد می‌کند.
در کنار مطرح کردن قرائتهای مشهور، به شاذ آنها نیز می‌پردازد و توجیه قواعدی آن را از متخصصین فن قرائت، بیان می‌دارد.
زاد المسیر از
اسرائیلیات خالی نیست، گر چه به ضعف آنها اشاره دارد، اما در روش عمومی خود در نقل اقوال درباره آنها، ترجیح قولی بر قول دیگر را بیان نمی‌کند، همچنان که در سایر منقولات،
رایی را بر
رایی یا معنایی را بر معنایی، مقدم نمی‌دارد و وارد مقوله نقد یا انتخاب (جز موارد اندک، مانند
(ذیل آیه ۱۹۷ سوره بقره) نمی‌شود.
ابن جوزی در معنای لغوی، ادبی، بلاغی و... از آیات دیگر قرآن نیز کمک می‌گیرد مانند آیه ۲۶ سوره بقره
گاهی نیز به کمک آیات دیگر، بحثی را به شکل موضوعی پی گیری می‌نماید. مانند
ذیل آیه ۳۰ سوره بقره درباره خلق حضرت آدم علیه‌السّلام .
زاد المسیر متعرض آراء فقهی در ذیل
آیات احکام می‌گردد و بر
فقه احمد بن حنبل تاکید دارد. برای نمونه ذیل آیه ۱۰۲ سوره بقره در بیان حکم
سحر .
در تفسیر آیاتی که رنگ و بوی
ولایت حضرت علی علیه‌السّلام را دارند، عموما طبق روش مفسران معتدل
اهل سنت رفتار می‌نماید. بطور مثال ذیل آیه «یا ایها الرسول بلغ...» (مائده:۶۷) آراء و احادیثی نقل می‌کند که با
ظاهر الفاظ ،
زمان نزول و اینکه آخرین سوره نازل شده بر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم است، سازگاری ندارد.
در آنجایی نیز که مفسر ذیل آیه ۵۵ سوره مائده
، به عنوان احتمال اول، قصه انفاق انگشتر در حال
رکوع ، از طرف حضرت علی علیه‌السّلام را مطرح می‌نماید و قول
ابن عباس، مقاتل و مجاهد را نقل می‌کند، محقق تفسیر در پاورقی، کلام ابن کثیر در تفسیرش را مبنی بر توهم حال بودن جمله «و هم راکعون» و نیز بیان
ابن تیمیه «که این از وضع رافضه است» را نقل می‌کند که خود نشانه حقد و کینه محقق نسبت به علی علیه‌السّلام و
شیعه است.
مهمترین مصادری که ابن جوزی از آنها نقل کرده عبارتند از،
جامع البیان طبری،
مشکل القرآن و غریب القرآن ابن قتیبة ، معانی القرآن فراء و زجاج، «
الحجة فی القراءات»
ابو علی فارسی،
مجاز القرآن ابو عبیده، «
النکت و العیون فی تفسیر القرآن» ماوردی، که در نقل اقوال و تقسیم و ترتیب ابواب و مباحث... از آن زیاد متاثر شده است.
در لغت از
فراهیدی، خلیل بن احمد، ابن قتیبة و ابو عبیده، در نحو از
فراء،
زجاج،
اخفش، محمد بن قاسم نحوی و
کسائی، در قرائت از
حجدری،
عاصم و مانند اینها، مطالب را نقل می‌نماید.
تحقیق این اثر توسط عبد الرزاق المهدی انجام گرفته است. در مقدمه تحقیق همراه با شرح حالی از
ابن جوزی توضیح و روش تفسیری وی، تلاش انجام شده را به شکل ذیل عنوان می‌دارد:
۱- مستند کردن
احادیث مرفوع و شبه آن.
۲- تعیین ارزش احادیث با عناوین
صحیح ،
حسن ،
ضعیف و... و اشاره‌ای به بعضی راویان آن.
۳- شماره گذاری احادیث.
۴- مشخص نمودن احادیثی که
تصحیف یا تحریف شده‌اند.
۵- مشخص نمودن آیات با رقم و سوره.
۶- شرح برخی مفردات.
۷- بیان برخی اقوال و نقل آنها از منابع
۸- نقل مطالب از تفاسیر دیگر از جمله تفسیر قرطبی، ابن کثیر و...
زاد المسیر به دفعات زیاد چاپ و انتشار یافته است، از جمله:
۱- چاپ اول المکتب الاسلامی بیروت، به تصحیح و تعلیق محمد زهیر الشاویش، و شعیب الارنؤوط و عبد القادر الارنؤوط در سال ۱۳۸۴ ق- ۱۹۶۴ م.
۲-
دمشق در ۸ مجلد به سال ۱۹۶۷ م.
۳- دار الفکر
بیروت ، چاپ اول به سال ۱۴۰۷ ق در ۸ مجلد به تحقیق محمد بن عبد الرحمن عبدالله و ابو هاجر سعید بسیونی زغلول، که چاپ چهارم آن به سال ۱۴۰۷ ق- ۱۹۸۷ م بوده است.
۴- چاپ دار الکتب العلمیة بیروت به سال ۱۴۱۴ ق- ۱۹۹۴ م. ۵- المدهش بغداد به سال ۱۳۴۸ ق.
نسخه حاضر از طرف دار الکتاب العربی بیروت به سال ۱۴۲۲ ق- ۲۰۰۱ م با تحقیق عبد الرزاق المهدی، به عنوان چاپ اول در ۴ مجلد به بازار کتاب عرضه شده است. توضیح تحقیق و پاورقی آن قبلا گذشت ۳- ۵۱۶- ۲۷- ۹۹۵۳: BSI
نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
