• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

روابط ایران و ترکیه در دوره پهلوی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


امپراتوری عثمانی، از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای در روابط خارجی ایران برخوردار بود. توسعه‌طلبی‌های امپراتوری سنّی عثمانی، در کنار قدرت‌گرفتن صفویان شیعی در ایران، به‌ تدریج این دو قدرت بزرگ آن زمان را رویاروی یکدیگر قرار داد. درگیری‌ها و جنگ‌های متعددی میان دو کشور به‌وقوع پیوست و در نتیجه این جنگ‌ها، معاهدات و قراردادهای مهمی‌منعقد گردیدند که در تاریخ روابط دو کشور نقش اساسی ایفا می‌کنند. مهم‌ترین نقطه عطف، شکل‌گرفتن سلطنت پهلوی در ایران و حکومت کمال آتاتورک در کشور جدید ترکیه بود که این دو کشور را در فرآیند نظم جهانی دوشادوش یکدیگر قرار داد و این هم‌گرایی علیرغم پابرجاماندن بسیاری از اختلافات، تا پایان سلطنت پهلوی ادامه داشت.
[۱] تقی زاده، حسن، روابط ایران و ترکیه، مجله ی یغما، شماره دوم، اردیبهشت ۱۳۳۵، ص۵۱ و ۵۲.



رضاخان در سال ۱۳۱۳ق در دوره‌ی سلطنت، از کشور ترکیه با دعوت رئیس جمهوری آن کشور بازدید کرد. مسافرت رضاخان به ترکیه، حرکت کارسازی در تحکیم روابط بود که روز به روز، موجب صفا و صمیمیت میان سران دو کشور می‌شد، تا آن‌جا که در یکی از مواضع انتخاب اعضای غیر دائمی‌برای سازمان ملل متحد که ایران هم داوطلب آن بود؛ رضاخان تا شنید ترکیه هم داوطلب است، دستور داد تا نمایندگان ایران از نامزد شدن خود صرف نظر نموده و نامزدی ترکیه را تائید نماید تا در بین دو کشور مبارزه نشود.
[۲] تقی زاده، حسن، روابط ایران و ترکیه، مجله ی یغما، شماره دوم، اردیبهشت ۱۳۳۵، ص۵۲ تا ۵۴.

در واقع‌اندکی پس از مسافرت رضاخان به ترکیه آتاتورک بزرگ‌ترین منبع الهام از وی شد.
[۳] بنی احمد، احمد، تاریخ شاهنشاهی پهلوی، ج۲، ص۴۱۷، تهران، انتشارات نیلوفر.
در واقع در زمینه‌های این سفر را فروغی فراهم ساخت که غرض و نیت وی از این سفر این بود که رضاخان از نزدیک با مظاهر تمدن اروپا، که به وضع شایانی در ترکیه رواج یافته بود، آشنا شود و بعد به عنوان سوغات، بخشی از آن تمدن را به ایران آورد.
[۴] واحد تحقیقاتی موسسه ی قدر ولایت، حکایت کشف حجاب، ص۸، نشرموسسه فرهنگ قدر ولایت، بیجا، ۱۳۷۳.
این مسافرت که از خرداد تا ۱۴ تیرماه به طول انجامید که انعکاس فراوانی در سراسر جهان داشت؛ به طوری که تمام جراید ستونی از روزنامه‌های خود را به درج این مطلب اختصاص دادند که البته در چندماه آینده در همان سال قرار بود، رئیس جمهور ترکیه به ایران مسافرت کند و اخبار آن نیز در جراید مختلف منتشر شد؛ اما مسافرت آتاتورک به ایران به علت بیماری وی به تعویق افتاد(برطبق قانون اساسی ترکیه رئیس جمهور حق خروج از کشور را ندارد.) و بلاخره نیز جامه عمل نپوشید.
[۵] تحولات روابط دولت شاهنشاهی ایران با کشور‌ها، اداره ی انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، ص۱۱۴و ۱۱۵، .


رضاخان پس از بازگشت از ترکیه تحولات بسیاری در ذهن داشت و می‌خواست تا حد ممکن ایران را شبیه ترکیه سازد؛ از جمله در ابعاد اقتصادی، در ملاقات رضاخان و آتاتورک تمام اختلافات سرحدی بین دو کشور حل شد و زمینه‌هایی برای عقد قرارداد‌های مودت و اقتصادی فراهم شد، هم‌چنین در این ارتباط می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- عهدنامه‌ی امنیت منطقه سرحدی و تسویه و اختلافاتی که در منطقه‌ی مزبور، به ظهور رسید. مورخه‌ی ۱۳۱۵/۱۲/۲۳
۲- عهدنامه‌ی تجاری و دریانوردی مورخه‌ی ۱۳۱۵/۱۲/۲۳
۳- عهدنامه‌ی تعاون قضایی در مسائل مدنی و تجاری ۲۲/۱۲/۱۳۱۵
۴- موافقت نامه‌ی تنظیم طرز عمل دفاتر گمرکات سرحدی ایران و ترکیه...
[۶] تحولات روابط دولت شاهنشاهی ایران با کشور‌ها، اداره ی انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، ص۱۰۵ و نفیسی، سعید، تاریخ معاصر ایران از کودتای اسفند ۱۲۹۹تا شهریور ۱۳۲۰، تهران، خرد، ۱۳۴۵.


رضاخان پس از سفر به اروپا گفته بود، من هرگز تصور نمی‌کردم ترک‌ها تا این‌اندازه ترقی کرده و در گرفتن تمدن اروپایی جلو رفته باشد، و حالا می‌بینیم که ما خیلی عقب هستیم و باید با تمام قوا به پیشرفت مملکت بخصوص آزادی زنان اقدام کنیم، همراهان گفته بودند در سایه اعلی حضرت ترقیات عظیمی‌نصیب ملت ایران شده است؛ اما رضاخان گفته بود معهذا ما عقب هستیم و باید با تمام قوا به پیشرفت سریع مردم بخصوص زنان بپردازیم.
[۷] الموتی، مصطفی، ایران در عهد پهلوی، شگفتی‌های زندگی رضاخان، ص۱۷۴-۱۷۵، چاپ خانه ی پکا، ۱۳۶۱.
وی وقتی به ایران بازگشت تصمیم گرفت ایران را از لحاظ ظاهری به پای ترکیه برساند؛ تغییر کلاه،کشف حجاب، تاسیس دانشگاه، تاسیس دانشگاه عالی نظامی، خبرگذاری پارس، تاسیس فرهنگستان ایران، تمام این‌ها متاثر از کشور ترکیه بود.
[۸] طلوعی، محمود، صدسال صدچهره، ص۹۴و ۴۱۲، تهران، علم، ۱۳۷۱.
چنانکه مخبرالسلطنه می‌نویسد: فکر تشبه به اروپایی از ترکیه به سر پهلوی آوردند.
[۹] هدایت، مهدی قلی خان، خاطرات و خطرات، ص۵۱۶، تهران، رنگین، ۱۳۲۶.


از جمله مسائل مهمی‌که دولتین ایران و ترکیه در زمینه‌ی آن اختلاف داشتند، فعالیت‌های اکراد بود که باعث زد و خوردهایی در منطقه‌ی مرزی دو کشور گردید.
[۱۰] پسیان، نجفقلی، و خسرو معتضد، رضاشاه از سوادکوه تا ژوهانسبورگ، تهران، ص۴۳۳ و ۴۳۵، نشرثالث، ۱۳۷۷.
کردهای ترکیه پس‌ از آن‌که متوجه شدند تمامی‌وعده‌های مصطفی کمال مبنی بر رعایت خواسته‌های آن‌ها بی‌اساس بوده‌اند، از سال ۱۳۰۴ حرکت‌های شورشی و استقلال‌طلبانه خود را شروع کردند. در فاصله سال‌های ۱۳۰۶ تا ۱۳۰۹ بخشی از عشایر کرد ترکیه که در خلال رویارویی پیشین کردها و دولت نوپای مصطفی کمال‌پاشا در سال ۱۳۰۴ سرکوب نشده بودند و در منتهی‌الیه قسمت شرقی قلمرو ترکیه؛ یعنی در حول‌ و حوش ارتفاعات دور از دسترس آرارات مستقر بودند، سر به شورش برداشتند. شورش مذکور تاثیرات قابل ‌توجهی را در روابط ایران و ترکیه در آن مقطع برجای گذاشت. این تاثیرات به‌حدی بود که در مقاطعی روابط دو کشور کاملا در وضعیت بحرانی قرار گرفت. شورش کردهای آرارات با دوره‌ای از مناسبات ایران و ترکیه توام شد که هریک از دولت‌های نوپای پهلوی و کمالی سعی داشتند مبنای جدیدی را در روابط خود و براساسی متفاوت با سبک و سیاق گذشته پی‌ریزی نمایند.
تشدید شورش‌های کردی در ترکیه، خصوصا در مناطق مرزی، باعث شد در اواخر تابستان ۱۳۰۴ دامنه عملیات سرکوب کردها به حدود غربی ایران کشیده شود و دشواری‌هایی را در مناطق مرزی به‌دنبال داشته باشد. یکی از آثار و تبعات این شورش‌ها و درگیری‌ها، تلاش برخی طوایف کرد برای اخذ پناهندگی و استقرار در قلمرو ایران بود. بروز این شورش‌ها و ناآرامی‌ها در مناطق کردنشین در شرایط درگیر بودن دولت جدید ترکیه با مسائل داخلی و خارجی، از جمله کنفرانس لوزان، و نیز اعلام سیاست جدید از سوی رضاشاه ــ که تازه به سلطنت رسیده بود ــ مبنی بر بهبود روابط با همسایگان، زمینه را برای انعقاد اولین قرارداد میان دو کشور در سال ۱۳۰۵ تحت عنوان «عهدنامه ودادیه و تامینیه» فراهم کرد. محور اصلی مفاد این عهدنامه احترام به تمامیت ارضی دو کشور، عدم همراهی با هرگونه قدرت ثالث علیه کشور مقابل و جلوگیری از نفوذ ایلات و طوایف مخالف دو کشور به قلمرو یکدیگر بود، جوهر این معاهده هنوز خشک نشده بود که نشانه‌هایی از عدم‌ پای‌بندی ترک‌ها به مفاد عهدنامه بروز و ظهور نمود. اولین نشانه حمایت ترکیه از یک متمرد ایرانی به‌نام سیمکو یا سمیتقو بود که در پاییز سال ۱۳۰۵ به ترکیه متواری شد. وی از رهبران عشایر منطقه غرب ایران بود که فعالیت‌های وی علیه دولت ایران، از مدت‌ها پیش در روابط ایران و عثمانی به مساله‌ای حائز اهمیت تبدیل شده بود. سیمکو در منطقه سومای برادوست، مستقر شده بود. در سال ۱۳۰۵ طرف ایرانی پیشنهاد نمود، ایران یک تیپ سواره به آن سوی مرز اعزام دارد تا در کنار نیروهای ترک بر سیمکو هجوم آورند و در مقابل ترک‌ها نیز یک تیپ پیاده اعزام کنند تا همراه با نیروهای ایران، ‌ بخش شرقی آرارات را محاصره کنند. این پیشنهاد از سوی ترک‌ها مورد قبول واقع نشد و پس ‌از آن‌که در اواخر مهرماه سه هواپیمای نظامی‌به همراه گروهی از واحدهای چریکی کرد و شاهسون بر قوای سیمکو هجوم آوردند، ترک‌ها راه ورود به قلمرو ترکیه را برای سیمکو و اتباع او باز کردند. علاوه بر حمایت ترک‌ها از سیمیتقو که نشان‌دهنده عدم پای‌بندی آن‌ها به پیمان ودادیه و تامینیه بود.
[۱۱] مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ی ایران، استمرار دیکتاتوری رضاخان پهلوی، ص۱۴۵، تهران، نشر ثالث، ۱۳۶۲.
مشخص گردید که ترک‌ها حاضر به پذیرفتن رای کمیسیون مختلط مرزی سال ۱۹۱۳ که خطوط سرحدی را مشخص کرده بود، نیستند؛ چنان‌که در اوایل سال ۱۳۰۶ نیروهای نظامی‌ترکیه در چند مرحله برای سرکوب‌ کردها به قلمرو مرزی ایران تجاوز کردند و حتی برخی پست‌های نظامی‌سرحدی را از میان برداشتند. در پی اقدامات غیردوستانه طرف ترک‌ میرزا محمدصادق طباطبائی، سفیر وقت ایران، به کشور احضار گردید و ترکیه نیز سفیر خود را از تهران فراخواند. با فراخوانده‌شدن سفرا، روابط رو به سردی گذاشت. این روند هم‌چنان ادامه یافت تا این‌که در شهریور ۱۳۰۶، کاردار ترکیه در پی عملیات نظامی‌ترک‌ها علیه اکراد در مناطق مرزی، طی نامه‌ای اطلاع داد که کشورش قصد دارد به سرکوب کردها اقدام کند. وی در این نامه سعی کرد کمک ایران را در حل مشکل مذکور جلب نماید. دولت ایران در چهارم مهرماه ۱۳۰۶ پاسخ داد، نظر به تحکیم دوستی و روابط دوستانه با ترکیه، به کردهای تابعه در داخل خاک کشور دستور اکید داده شده که تحت‌تاثیر تبلیغات نژادی و قبیله‌ای قرار نگیرند. هم‌چنین در نامه تصریح گردید، دولت ایران برای اطمینان بیشتر، کردها را از سرحدات مرزی به نقاط داخلی کوچ داده است. سپس در ادامه نامه تاکید گردید تا زمانی‌که اختلافات مرزی میان دو کشور حل ‌و فصل نگردد و تجاوزات ماموران سرحدی ترکیه مرتفع نشود، عملا هم‌کاری جدی ناممکن خواهد بود و در ادامه به برخی از تجاوزات دولت ترکیه به حریم هوایی و از جمله‌انداختن بمب در خاک ایران، اشاره گردید.
[۱۲] السن، رابرت، قیام شیخ سعید پیران، ترجمه ی ابراهیم یونسی، ص۱۶- ۱۸، تهران، نگاه نو، ۱۳۷۷.
[۱۳] نقدی نژاد، حسن، روابط ایران و ترکیه، حوزه‌های همکاری و رقابت، ص۲۳۰- ۲۳۵، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، معاونت پژوهشی، دفتر گسترش تولید علم، ۱۳۸۸.

به‌دنبال این مکاتبه، در سال ۱۹۲۷. م (۱۳۰۶. ش) نیروهای نظامی‌ترکیه با هدف سرکوب و دستگیری شورشیان کرد وارد خاک ایران شدند و در عین‌حال مدعی گردیدند ایران کردهای مخالف ترکیه را به تهران انتقال داده است. در پی تعاطی مکاتبات، محمدعلی فروغی در شهریور ۱۳۰۶، یعنی هنگامی‌که برای حضور در اجلاس جامعه ملل به پاریس رفته بود، سفر خود به اروپا را نیمه‌ تمام رها کرد و به‌ منظور رفع سوء تفاهمات ایجادشده، به ترکیه عزیمت نمود. وی در مدت چند روز اقامت در ترکیه، که بعدا به سفارت وی تا سال ۱۳۰۸ منجر شد، موفق شد جو منفی ایجاد‌ شده را تاحدودی برطرف سازد. وی به هنگام مراجعت، توفیق‌پاشا، وزیرخارجه وقت ترکیه، را نیز به همراه خود به ایران آورد و ضمن ادامه مذاکرات در تهران، به گرمی‌از وی پذیرایی نمود.
[۱۴] تهران، نشر تاریخ ایران، ۱۳۷۴، ص۹۰- ۱۰۴ و بیات، کاوه، شورش کردهای ترکیه و تاثیر ان بر روابط خارجی ایران.

فروغی بعد از انجام مذاکرات متعدد با ترک‌ها که صرفا به مساله کردها و اختلافات مرزی اختصاص داشت.
[۱۵] بیات، کاوه، شورش کردها و تاثیر آن بر روابط خارجی ایران، ص۶۱- ۶۰، تهران، نشر تاریخ ایران، ۱۳۷۴.
در ارائه ارزیابی و گزارش خود از وضعیت، با ابراز عدم اعتماد کامل به اهداف و نیات واقعی ترک‌ها و تاکید بر این‌که اطمینان نمی‌دهم هیچ‌ وقت آن‌ها نسبت به خاک ایران لااقل آذربایجان طمع نداشته باشند، به دولت ایران پیشنهاد کرد از آنجاکه در آن مقطع خاص، ترکیه بیشتر گرفتار دشواری‌های داخلی و مسائل خود با کشورهای حوزه دریای سیاه و مدیترانه و دیگر قدر‌ت‌های اروپایی است، طبعا خواهان رویارویی اساسی با ایران نخواهد بود و لذا ایران هر چه‌ زودتر باید با استفاده از این وضعیت، مساله خط سرحدی و تامین حدود را خاتمه دهد؛ چرا که طول‌ کشیدن آن ممکن است مفسده به‌دنبال داشته با استدلال‌های فروغی مورد تایید مقامات ایران قرار گرفت و به‌رغم دشواری‌های موجود در مذاکرات، به‌ویژه درخصوص فصل‌های چهارم و پنجم عهدنامه و دادیه و تامینیه، پیشرفت‌هایی حاصل شد و به شکل یک پروتکل به معاهده مذکور منضم گردید.
[۱۶] اسناد معاهدات دوجانبه ایران با سایر دول، ج۵، ص۱۱۳، تهران، دفتر مطالعات سیاسی بین‌المللی، وزارت امورخارجه، ۱۳۶۹.


اختلافات ایران و ترکیه در دوران حاکمیت رضاخان و آتاتورک، به ویژه در دهه‌ی اول آن، بسیار چشم‌گیر بود. بیشتر این اختلافات به خاطر مسائل مرزی بود شورش کردها و مسئله‌ی فعالیت‌های گسترده و مستمر آن‌ها و نیز تبلیغات گسترده‌ی پان ترکیسم به ویژه در سال‌های آغازین جمهوری ترکیه بود.
[۱۷] دهنوی، نظام علی، اسنادی از روابط ایران و ترکیه، ص۱- ۵، تهران، مرکز اسناد وزارت خارجه، ۱۳۸۶.
تجاوزهای مرزی ترکیه به بخش‌هایی از خاک ایران و تشکیل کمیسیون‌های مرزی برای رفع اختلافات ارضی طرفین از موارد اختلاف برانگیز بین دو کشور بود نیرو‌های ترکیه مناطقی از ایران را هم‌چون سیرو و ساردیک را که جزء قلمرو ایران بود را اشغال کرده بودند که این امر بر اختلافات دو کشور افزوده بود.
[۱۸] ] دهنوی، نظام علی، اسنادی از روابط ایران و ترکیه، ص۳- ۵، تهران، مرکز اسناد وزارت خارجه، ۱۳۸۶.
[۱۹] کریس، کوچرا، جنبش ملی کرد، ترجمه ابراهیم یونسی،، ص۷۱ تهران، روزبهان، ۱۳۷۰.
اختلافات ارضی بین دو کشور مذکور باعث شد که سرانجام با توافق طرفین کمیسیون سرحدی برای حل اختلافات ایجاد کند.
[۲۰] اسناد وزارت خارجه، سند شماره ی ۱۱۰۵۴.
با تشکیل جمهوری ترکیه و تاکید بر ملی‌گرایی ترک منجر به سرکوب شدید کردها از سوی ترک‌ها باعث رنجش مناطق کردنشین شد و باعث شورش‌های گسترده کردها در ترکیه بر ضد دولت مرکزی شد.
[۲۱] بیات، کاوه، شورش کردها و تاثیر ان بر روابط خارجی ایران، ص۵۹-۶۱، تهران، نشر تاریخ ایران، ۱۳۷۴.
این شورش گسترده را یکی از شیوخ نقشبندیه رهبری می‌کرد سرانجام کلیه اعضای این قیام اعدام شدند و قیام شکست خورد.
[۲۲] . همان‌جا، ص۳، سند شماره ی ۱۶۷۸/۷۳.

دولت ایران برای هم‌کاری با ترکیه در سرکوب طرفداران شیخ سعید درصدد برآمد مانع ورود فراریان به خاک ایران شود و با ورود یاغیان به خاک ایران، دولت ایران به آن‌ها حمله کرد و یاغیان پس از تلفات زیاد به خاک ترکیه بازگشتند و این اقدام نیروهای ایران موجب شد مقامات ترکیه از دولت ایران تشکر نمایند.
[۲۳] اسنادی از روابط ایران و ترکیه، سند شماره ۱۰۲۰۱۰.




۶.۱ - پیمان سعدآباد

 این پیمان در اواخر خرداد ۱۳۱۶ه. ش توسط نمایندگان کشورهای ترکیه به نام دکتر توفیق رشدی اراس وزیرخارجه‌ی ترکیه، دکتر نامی‌الاصیل وزیر خارجه‌ی عراق و سردار فیض محمدخان وزیر خارجه‌ی افغانستان در تهران در کاخ سعدآباد با حضور رضاخان تشکیل شد؛ و در ۱۳۱۶ با فعالیت‌های پشت پرده‌ی بریتانیا، پیمانی را امضاء کردند که به پیمان سعدآباد مشهور شد.
[۲۴] پسیان، نجفقلی، و خسرو معتضد، رضاشاه از سوادکوه تا ژوهانسبورگ، تهران، ص۴۳۵و۴۳۶، نشرثالث، ۱۳۷۷.
نظر به اهمیت این پیمان در سال‌های قبل از جنگ جهانی دوم پیدا کرده بود، در این‌جا به طور اختصار متن آن را می‌آوریم:
۱- دول متعهد می‌شوند که سیاست عدم مداخله‌ی مطلق در امور داخلی یکدیگر را کاملا تعیین نمایند. ۲- اعلان جنگ. ۳- کمک به همراهی مستقیم و یا غیرمستقیم به متجاوز...
[۲۵] هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، سیاست خارجی ایران در دوره ی پهلوی، از سال ۱۳۰۰تا ۱۳۵۷، ص۴۳- ۴۵، تهران، البرز، ۱۳۷۳.

عهدنامه‌ی مرزی دیگر بین ایران با ترکیه به نام‌های ودادیه و تامینه در اول اردیبهشت ماه - ۱۳۰۵ (۲۲اوریل ۱۹۲۶) به نمایندگی محمدعلی فروغی رئیس‌الوزرای ایران و ارز طرف دولت ترکیه جناب آقای میرزا محمدعلی خان مفتاح به بین دولتین ایران و ترکیه در یازده فصل به امضاء رسید که مواردی از فصول آن به شرح ذیل است: «۱- این معاهده یک پیمان همکاری و صمیمیت بین دولتین ایجاد کرد، ۲- هر یک از طرفین تعهد نمایند که از حمله نسبت به متعاهد دیگر خودداری نمایند. ۳- هیچ یک از دولتین نباید برضد متعاهد خود با دولت ثالث مشارکت نماید. ۴- در صورت وقوع عملیات نظامی‌از طرف یک یاچند دولت ثالث نسبت به یکی از دولتین طرف قرارداد، طرف متعاهد دیگر متعهد است که بی‌طرفی خود را نسبت به متعاهد خود حفظ نماید...
[۲۶] اسناد معاهدات دوجانبه ی ایران با سایر دول، ج۵، ص۲۱- ۲۸، تهران، نشر اسناد، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی ۱۳۷۱.

هم‌چنین قرارداد سرحدی در دوم بهمن ۱۳۱۰ بین دو کشور ایران و ترکیه منعقد گردید. در مقدمه قرارداد سرحدی چنین آمده است: (اعلی حضرت شاهنشاه ایران و رئیس جمهوری ترکیه نظر به میل قطعی خط سرحدی بین ایران و ترکیه دارند و مایلند حسن موافقت و روابط برادرانه و دوستانه را بین ملتین را تحکیم نمایند تصمیم به انعقاد قراردادی نمودند و....)
[۲۷] اسنادی از روابط ایران و ترکیه، به کوشش خدیجه صلح میرزایی، ص۳۳ سند شماره ۲۴۰۰۰۳۰۱۵، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۸۲.
به موجب این قرارداد خط سرحدی بین دو کشور تعیین شد یک کمیسیون تجدید نظر مامور خط سرحدی توافق شده را در محل ترسیم نمایند که چند سال بعد در دوم بهمن ۱۳۱۰ عهدنامه‌ی حکمیت و اصلاح قضایی بین دو کشور به امضاء رسید.
[۲۸] اسنادی از روابط ایران و ترکیه، به کوشش خدیجه صلح میرزایی، ص۳۳ سند شماره ۲۴۰۰۰۲۵۱۶، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۸۲.

نظر به اینکه به تحکیم روابط دوستی و برادری بین دو کشور؛ دولتین دو کشور تصمیم گرفتند که مقررات ودادیه و تامینیه را، راجع به روابط عمومی‌مملکتین در عهدنامه‌ی ودادیه در ۱۴ آبان ماه عهدنامه‌ی مودت نیز براساس مواد عهدنامه‌ی ودادیه‌ی و تامینه‌ی جدید تنظیم نمایند، این قرارداد در مورخ ۲۲ اوریل ۱۹۲۶م. بین نمایندگان از ایران محمدعلی فروغی و از ترکیه دکتر رشدی، در روابط عمومی‌ایران و ترکیه در عهدنامه‌ی ودادیه‌ی جدیدی در چهار ماده‌ی به ثبت و تنظیم شد.
[۲۹] اسنادی از روابط ایران و ترکیه، به کوشش خدیجه صلح میرزایی، ص۲۴، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۸۲.
ماده‌ی ۱- صلح خلل ناپذیر و دوستی صمیمی‌دائمی‌بین مملکت شاهنشاهی ایران و جمهوری ترکیه و هم‌چنین بین اتباع آن‌ها برقرار خواهد شد. ماده ۲- این عهدنامه پس از تصویب در تهران در اسرع وقت به اجرا گذاشته می‌شود. ماده ۳- طرفین معاهده شرایط کنسولی و تجاری و گمرکی و کشتیرانی را بین مملکتین و همچنین شرایط اسکان و اقامت اتباع خود را در خاک یکدیگر بر طبق اصول معمول حقوق عمومی‌بین‌المللی و بر اساس معامله‌ی متقابه‌ی کامله تنظیم نمایند. ماده ۴- طرفین معاهده موافقت نمایند که با نمایندگان سیاسی و کنسولی هر یک از طرفین به شرط معامله‌ی متقابله در خاک طرف متعاهد دیگر از رفتاری که موافق طبق اصول معمول حقوق عمومی‌بین‌المللی مقرر است کماکان بهرمند گردند.
[۳۰] اسناد معاهدات دوجانبه ی ایران با سایر دول، ص۴۳و۴۴.


در دوره‌ی محمدرضا (۱۳۲۰تا ۱۳۵۷) اگرچه روابط دو کشور ایران و ترکیه برپایه یک سیاست مشترک یعنی برمبنای هم‌پیمانی با غرب و امریکا بنا نهاده شده بود؛ اما فراز و فرود‌هایی هم در این روابط به چشم می‌خورد به عنوان نمونه در مورد عبور کامیون‌های ایرانی از قلمرو ترکیه نارضایتی‌هایی وجود داشت و ترکیه در زمینه‌ی ترانزیت کامیون‌های ایرانی و یا به هنگام ورود آنان به ترکیه مشکلات و موانعی را ایجاد می‌کرد.
[۳۱] موسسه مطالعات تاریخ معاصر، ص۶۴و۶۳ .
[۳۲] اسنادی از روابط ایران و ترکیه، ص۲۵.
هم‌چنین در بعد سیاسی، محمدرضا نظر به وجود تمایلات و گرایش پان ترکیسم در ترکیه، در قبال مناطق آذری‌نشین ایران نسبت به ترکیه احساس بی‌اعتمادی می‌کرد محمدرضاشاه به این خاطر از سیاست‌ها و تبلیغات پان ترکیسم ترکیه عصبانی می‌شد وی معتقد بود که ترکیه کشوری نیست که بتوان در بحرانها به آن اعتماد کرد.
[۳۳] هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای صفویه تا جنگ جهانی دوم، ص۴۵ و ۴۷، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۵.
[۳۴] فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ص۳۸۰، تهران، تاطلاعات، ۱۳۸۲.
اما علارغم وجود هم‌چنین نگرشی از سوی زمامداران آن عصر نسبت به ترکیه کارشکنی‌های ترکیه در امر تجارت با ایران، دو کشور در مقطع ۳۷ ساله‌ی حکومت محمدرضا شاه گام اساسی را در جهت توسعه‌ی پیوندهای سیاسی و نظامی‌و اقتصادی را برداشتند: ۱- انعقاد پیمان بغداد در سال ۱۳۳۴ه. ش ۲- انعقاد پیمان سنتو در سال ۱۳۳۸ه. ش ۳- تشکیل سازمان توسعه و عمران منطقه‌ای موسوم به ار سی دی در سال ۱۳۴۳ه. ش
[۳۵] مدنی، جلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ص۳۱۵، قم، جامعه ی مدرسین حوزه ی علمیه، ۱۳۸۰.

در مجموع در طول این دوران حدود ۳۰ توافق نامه و قرارداد پروتکل و صورت جلسه میان دو کشور به امضاء رسید که در موضوعات اقتصادی، سیاسی، و فرهنگی را پوشش می‌دهد که به تبع کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و ترکیه در سال ۱۳۵۴ه. ش به منظور تقویت هم‌کاری‌های نزدیک در زمینه‌های فنی و اقتصادی بود، در واقع می‌توان گفت روابط ایران با ترکیه در این دوره بیشتر تحت شعاع پیمان‌های منطقه‌ای فوق بود و امریکا به عنوان ابرقدرت جهانی بیشترین نقش را در شکل دهی این روابط و مناسبات دو کشور ایفا کرد.
[۳۶] هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای صفویه تا جنگ جهانی دوم ص۱۹۸- ۲۰۲، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۵


۱. ↑ تقی زاده، حسن، روابط ایران و ترکیه، مجله ی یغما، شماره دوم، اردیبهشت ۱۳۳۵، ص۵۱ و ۵۲.
۲. ↑ تقی زاده، حسن، روابط ایران و ترکیه، مجله ی یغما، شماره دوم، اردیبهشت ۱۳۳۵، ص۵۲ تا ۵۴.
۳. ↑ بنی احمد، احمد، تاریخ شاهنشاهی پهلوی، ج۲، ص۴۱۷، تهران، انتشارات نیلوفر.
۴. ↑ واحد تحقیقاتی موسسه ی قدر ولایت، حکایت کشف حجاب، ص۸، نشرموسسه فرهنگ قدر ولایت، بیجا، ۱۳۷۳.
۵. ↑ تحولات روابط دولت شاهنشاهی ایران با کشور‌ها، اداره ی انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، ص۱۱۴و ۱۱۵، .
۶. ↑ تحولات روابط دولت شاهنشاهی ایران با کشور‌ها، اداره ی انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، ص۱۰۵ و نفیسی، سعید، تاریخ معاصر ایران از کودتای اسفند ۱۲۹۹تا شهریور ۱۳۲۰، تهران، خرد، ۱۳۴۵.
۷. ↑ الموتی، مصطفی، ایران در عهد پهلوی، شگفتی‌های زندگی رضاخان، ص۱۷۴-۱۷۵، چاپ خانه ی پکا، ۱۳۶۱.
۸. ↑ طلوعی، محمود، صدسال صدچهره، ص۹۴و ۴۱۲، تهران، علم، ۱۳۷۱.
۹. ↑ هدایت، مهدی قلی خان، خاطرات و خطرات، ص۵۱۶، تهران، رنگین، ۱۳۲۶.
۱۰. ↑ پسیان، نجفقلی، و خسرو معتضد، رضاشاه از سوادکوه تا ژوهانسبورگ، تهران، ص۴۳۳ و ۴۳۵، نشرثالث، ۱۳۷۷.
۱۱. ↑ مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ی ایران، استمرار دیکتاتوری رضاخان پهلوی، ص۱۴۵، تهران، نشر ثالث، ۱۳۶۲.
۱۲. ↑ السن، رابرت، قیام شیخ سعید پیران، ترجمه ی ابراهیم یونسی، ص۱۶- ۱۸، تهران، نگاه نو، ۱۳۷۷.
۱۳. ↑ نقدی نژاد، حسن، روابط ایران و ترکیه، حوزه‌های همکاری و رقابت، ص۲۳۰- ۲۳۵، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، معاونت پژوهشی، دفتر گسترش تولید علم، ۱۳۸۸.
۱۴. ↑ تهران، نشر تاریخ ایران، ۱۳۷۴، ص۹۰- ۱۰۴ و بیات، کاوه، شورش کردهای ترکیه و تاثیر ان بر روابط خارجی ایران.
۱۵. ↑ بیات، کاوه، شورش کردها و تاثیر آن بر روابط خارجی ایران، ص۶۱- ۶۰، تهران، نشر تاریخ ایران، ۱۳۷۴.
۱۶. ↑ اسناد معاهدات دوجانبه ایران با سایر دول، ج۵، ص۱۱۳، تهران، دفتر مطالعات سیاسی بین‌المللی، وزارت امورخارجه، ۱۳۶۹.
۱۷. ↑ دهنوی، نظام علی، اسنادی از روابط ایران و ترکیه، ص۱- ۵، تهران، مرکز اسناد وزارت خارجه، ۱۳۸۶.
۱۸. ↑ ] دهنوی، نظام علی، اسنادی از روابط ایران و ترکیه، ص۳- ۵، تهران، مرکز اسناد وزارت خارجه، ۱۳۸۶.
۱۹. ↑ کریس، کوچرا، جنبش ملی کرد، ترجمه ابراهیم یونسی،، ص۷۱ تهران، روزبهان، ۱۳۷۰.
۲۰. ↑ اسناد وزارت خارجه، سند شماره ی ۱۱۰۵۴.
۲۱. ↑ بیات، کاوه، شورش کردها و تاثیر ان بر روابط خارجی ایران، ص۵۹-۶۱، تهران، نشر تاریخ ایران، ۱۳۷۴.
۲۲. ↑ . همان‌جا، ص۳، سند شماره ی ۱۶۷۸/۷۳.
۲۳. ↑ اسنادی از روابط ایران و ترکیه، سند شماره ۱۰۲۰۱۰.
۲۴. ↑ پسیان، نجفقلی، و خسرو معتضد، رضاشاه از سوادکوه تا ژوهانسبورگ، تهران، ص۴۳۵و۴۳۶، نشرثالث، ۱۳۷۷.
۲۵. ↑ هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، سیاست خارجی ایران در دوره ی پهلوی، از سال ۱۳۰۰تا ۱۳۵۷، ص۴۳- ۴۵، تهران، البرز، ۱۳۷۳.
۲۶. ↑ اسناد معاهدات دوجانبه ی ایران با سایر دول، ج۵، ص۲۱- ۲۸، تهران، نشر اسناد، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی ۱۳۷۱.
۲۷. ↑ اسنادی از روابط ایران و ترکیه، به کوشش خدیجه صلح میرزایی، ص۳۳ سند شماره ۲۴۰۰۰۳۰۱۵، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۸۲.
۲۸. ↑ اسنادی از روابط ایران و ترکیه، به کوشش خدیجه صلح میرزایی، ص۳۳ سند شماره ۲۴۰۰۰۲۵۱۶، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۸۲.
۲۹. ↑ اسنادی از روابط ایران و ترکیه، به کوشش خدیجه صلح میرزایی، ص۲۴، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۸۲.
۳۰. ↑ اسناد معاهدات دوجانبه ی ایران با سایر دول، ص۴۳و۴۴.
۳۱. ↑ موسسه مطالعات تاریخ معاصر، ص۶۴و۶۳ .
۳۲. ↑ اسنادی از روابط ایران و ترکیه، ص۲۵.
۳۳. ↑ هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای صفویه تا جنگ جهانی دوم، ص۴۵ و ۴۷، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۵.
۳۴. ↑ فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ص۳۸۰، تهران، تاطلاعات، ۱۳۸۲.
۳۵. ↑ مدنی، جلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ص۳۱۵، قم، جامعه ی مدرسین حوزه ی علمیه، ۱۳۸۰.
۳۶. ↑ هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای صفویه تا جنگ جهانی دوم ص۱۹۸- ۲۰۲، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۵




سایت‌پژوهه، برگرفته از مقاله « روابط ایران و ترکیه در دوره ی پهلوی» تاریخ بازیابی ۹۵/۰۵/۳    

رده‌های این صفحه : مقالات پژوهه
جعبه ابزار