رستم نامه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«رستم نامه» داستان منظوم
مسلمان شدن
رستم به دست
حضرت علی علیه‌السّلام به انظمام
معجزنامه حضرت علی علیه‌السّلام ، متنی به جا مانده از
قرن یازدهم هجری از سراینده‌ای ناشناس است. سراینده اشعار کتاب را با استفاده از افسانه‌های عامه سروده است.
کتاب دارای یک مقدمه مفصل و متن کتاب است. در مقدمه کتاب
سجاد آیدنلو محقق کتاب، در چند عنوان به ریشه یابی دقیق گرایش به نقل افسانه‌هایی مانند
مسلمان شدن رستم پرداخته است. متن کتاب نیز از دو بخش تشکیل شده است؛ بخش اول داستان عامیانه مسلمان شدن رستم به دست حضرت علی علیه‌السّلام است که در ۳۸۵ بیت و در قالب مثنوی سروده شده است. بخش دوم که «
معجزنامه مولای متقیان » نامیده شده، داستان یکی از
کرامات امام علی علیه‌السّلام در ۲۸۱ بیت است.
آنچه درباره محتوای کتاب می‌توان گفت به اختصار عبارت است از:
مشتمل بر:
۱- مقدمه: شامل
ستایش خداوند،
نعت پیامبر اسلام ،
مدح امامان و
ابراهیم بن مالک ، پسر
مالک اشتر ، به عنوان یکی از یاران
امام زمان ، ساقی نامه‌ای در ۲۵ بیت، وصف
حضرت علی علیه‌السّلام ، گزارشی از سفر سراینده به
نجف و شنیدن داستان منظومه و نظم آن؛
۲- متن داستان (ابیات ۱۰۴- ۳۶۳)؛
۳- مؤخره (از بیت ۳۶۴ تا آخر) درباره فانی بودن
جهان با تذکر مرگ شهریاران و یلان بزرگ
ایران .
آیدنلو اهمیت این منظومه در موضوع بخش نخست را در این می‌داند که تحلیل‌های گوناگون تاریخی، جامعه شناختی و روانشناسانه را برتابیده و برای نخستین بار یکی از گزارش‌های متعدد روایت مردمی- شفاهی «رویارویی و نبرد رستم و امام علی علیه‌السّلام » را وارد قلمرو ادب رسمی فارسی کرده است.
ماخذ داستان بخش نخست کتاب، شفاهی است و ناظم، آن را در شهر
نجف شنیده بوده است. مصحح کتاب در مقدمه کتاب دراین باره چنین می‌آورد: «این موضوع از باورهای عامیانه است که به دلیل علاقه مردم به حضرت علی علیه‌السّلام به عنوان شخصیتی مذهبی و رستم به عنوان شخصیتی حماسی، این روایت در داستان پردازی عامه جای گرفته و به این شکل مطرح شده است.»
این بخش منظومه
معجزه مولای متقیان
امیرالمؤمنین علی علیه‌السّلام نامیده شده و سیزده بیت آغازین آن مثنوی و ادامه اش در قالبی خاص (مسمط گونه)، در همان وزن است. داستان این قسمت با سه بیت مقدمه مانند شروع می‌شود. در این داستان عامیانه نیز به سان روایت بخش نخست منظومه بر قدرت و مقام یزدانی امام علی علیه‌السّلام و برخی از فضایل ایشان چون دین گستری، دست گیری، از درماندگان،
جوانمردی و پرمهری و نیز حقانیت و گسترده نفوذ
اسلام و
تشیع تاکید شده است.
شمار بیت‌های هر دو بخش منظومه بدون احتساب تک مصراعهای هر
بند در قالب ویژه داستان دوم ۶۶۶ بیت است و این که یکی از محققان آن را منظومه‌ای هزار بیتی معرفی کرده‌اند، دقیق نیست.
داستان بخش دوم از بیت چهارده به بعد در قالبی است که آن را هم می‌توان مسمطی دانست که برخلاف شیوه این قالب، رشته اش با مصراعهای
بند خود و نه مصراعهای
بندهای دیگر هم قافیه است و هم
ترکیب بندی که بیت
ترکیب ندارد و به جای آن مصراعی هم قافیه با چهار مصراع همان
بند آمده است. در هردو صورت این قالب را نیز باید بر قوالب ابتکاری، تفننی و غیرمعروف
شعر فارسی افزود.
رستم نامه از منظومه‌های سده ۱۱ و ۱۲ ق است و به احتمال بسیار پس از
سال ۱۰۳۸ ق به نظم آمده است. قرینه این حدس ابیات پایانی بخش اول منظومه است که ناظم به هنگام برشمردن شاهان و بزرگان درگذشته پیشین در ترتیب پادشاهان معاصر خویش پس از
شاه اسماعیل صفوی و
شاه تهماسب از
شاه عباس نام می‌برد و این نشان می‌دهد که منظومه را پس از
مرگ شاه عباس سروده است.
او در مقدمه منظومه از مهتر زمان خود با عنوان‌ها و اوصاف کلی سلطان حشمت مدار و خسرو نامدار یاد کرده و به تصریح، نام یا لقب او را نیاورده است تا بر اساس آن بتوان تاریخ دقیق سرایش اثر را تعیین کرد.
رستم نامه از نظر زبان و کیفیت نظم، منظومه سبک مایه‌ای است و هر دو بخش آن آکنده از ایرادهای
وزن و
قافیه و تعابیر، مصراعها و ابیات سست است. وزن بعضی از مصراعها آشفته است. مثلا در آن فکر بود چون رستم صف پناه (بیت ۲۰۷)، که بر
جن و
انس جمله سرور بود (بیت ۲۲۸).
تنها یک نسخه خطی از کتاب در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران وجود دارد که در حدود سال‌های سرایش آن کتابت شده است. نسخه حاضر با توجه به این نسخه تصحیح و منتشر شده است.
علاوه بر توضیحات برخی الفاظ و ابیات در پاورقی کتاب، برخی توضیحات مفصل تر به آخر کتاب موکول شده است. کتاب مشتمل بر فهرست اعلام و منابع نیز هست.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
