رحلة ابن جبیر (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«رحلة ابن جبیر»، مهم‌ترین اثر سفرنامه نویسی
اندلس است که توسط
ابن جبیر (۵۴۰- ۶۱۴ ق)، نوشته شده است.
این اثر، شرح
سفر به برخی از سرزمین‌های اسلامی است. سفرنامه ابن جبیر، از زیبایی و روانی خاصی برخوردار است و در حقیقت سفرنامه او را می‌توان بهترین اثر در این زمینه در اندلس به شمار آورد.
ابن جبیر، به صورت ماهانه گزارش نویسی سفرش را تنظیم کرده است. سفر، از
ماه شوال سال ۵۷۸ آغاز و به صورت ماهانه به
ماه محرم ۵۸۱ ختم شده است.
این اثر، از دیدگاه ادبی در میان سفرنامه‌ها واجد اهمیت بسیار است. اسلوب کتاب، ادیبانه است و غالبا سجع در آن به کار رفته است. مؤلف، مطالبی را که گاه ملال آور به نظر می‌رسد، با احساس و سرزندگی و بدون تکلف بیان داشته است. اثر او زیبا و دارای شیوه نگارشی استوار است.
از
قرن پنجم قمری، آثاری در ادب جغرافیایی سرزمین‌های غربی خلافت
عباسیان پدید آمد که در
زبان عرب ی با نام «الرحلة» و در
فارسی با عنوان «سفرنامه» شهرت یافت. بنا به نوشته کراچکوفسکی این آثار، به صورت یادداشت‌های روزانه تدوین شده و با سفرهایی به قصد
حج مرتبط بوده‌اند، ولی افزون بر مراسم حج، دیگر مراحل سفر نیز ذکر شده است.
عمده‌ترین این گونه آثار که در
اسپانیا نوشته شده از آن ابن جبیر است. ابن جبیر سه بار به شرق سفر کرد. سفر اول او در سال ۵۷۸ ق، از
غرناطه شروع شد و
اسکندریه و
شام و
عراق و جزیره را دید و سفرنامه‌ای که از او باقی مانده، شرح همین سفر است. او در طول سفر دقت خاصی در ضبط تاریخ ورود به هر شهر داشت و به مزارها و مکان‌های مقدس توجه ویژه‌ای نمود. هدفش از این سفر رسیدن به
حجاز و انجام مراسم حج بود. ابن جبیر در زمانی به این
مسافرت رفت که صلیبیان در شام بودند و مشاهدات وی از شهرهای شام منبع بسیار خوبی برای شناخت وضعیت شهرهای شام در آن مقطع زمانی است.
در مسیر بازگشت، از
شهر صور با
کشتی به سوی اندلس حرکت کرد. کشتی او در نزدیکی سیسیل شکسته شد و مسافران آن توسط گیوم پادشاه سیسیل نجات یافتند. ابن جبیر از شهرهای سیسیل گزارش‌هایی جالب توجه ارائه نموده و در سال ۵۸۱ ق، به اندلس بازگشته است.
وی، در این کتاب ماجرای سفر خود را به صورتی دقیق با ذکر تواریخ هجری قمری، مسیحی و گاه سریانی نوشته است. این کتاب، مطالب بسیار ارزنده‌ای در باره
مکه،
مدینه، عراق،
مصر و
سوریه به ویژه در نخستین دوره
جنگ‌های صلیبی و
نهضت اسلامی تحت زعامت
نور الدین زنگی و
صلاح الدین ایوبی ارائه کرده است.
کتاب، شامل مطالبی در باره شگفتی‌های سرزمین‌ها، آثار هنری، اوضاع سیاسی، اجتماعی، اخلاقی و وصف
مساجد، مناسک حج، مجالس
وعظ،
معابد،
دژها،
کنیسه‌ها، درمانگاه‌ها و بیمارستان هاست. محققان برای تصویری که ابن جبیر، از زندگی
مسلمانان ساکن جزیره سیسیل ارائه کرده است، اهمیت فراوانی قائل شده‌اند.
وی، شیوه زندگی مادی و معنوی مسلمانان شهرهای مسینا و تراپانی را مورد مطالعه و بررسی قرار داده و نه تنها تصویر آثار قرون وسطایی، بلکه زندگی فرمانروایان و کاخ‌های آنان، از جمله، «القصر الابیض» را به شرح آورده است.
تصویری که ابن جبیر از سوریه ارائه کرده، توجه تنی چند از جهان گردان و سفرنامه نویسان بزرگ را به خود معطوف داشته است.
نام ابن جبیر مدت‌ها از طریق آثار مؤلفان دیگر شناخته بود تا اینکه نسخه‌ای از سفرنامه او که تاریخ تحریر آن، حدود ۸۷۵ ق/ ۱۴۷۰ م است، در لیدن پیدا شد. متن کامل سفرنامه و ترجمه آن، توسط ویلیام رایت،
دانشمند عرب شناس انگلیسی در ۱۸۵۲ م، با عنوان «سفرهای ابن جبیر»، در لیدن به چاپ رسید. نسخه حاضر، چاپ جدید و منقحی از این کتاب است.
۱. متن کتاب؛
۲. دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد سوم، مدخل: ابن جبیر، ص۲۰۴؛
۳. تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، کراچکوفسکی، ترجمه: ابو القاسم پاینده، ص۲۴۰- ۲۴۳.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
