دو سفرنامه از جنوب ایران (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
دو سفرنامه از جنوب ایران نوشته سید علی آل داوود، مجموعه‌ای است شامل دو سفرنامه درباره جغرافیای طبیعی، راه‌ها و فواصل
شهرها و
روستاها ، جغرافیای انسانی و اقتصادی صفحات مرکزی و جنوبی
ایران در عصر قاجار.
از نام نویسنده سفرنامه نخست اطلاعی نداریم؛ اما می‌دانیم که وی یکی از ماموران دولتی ایران به روزگار محمدشاه قاجار و احتمالا از صاحب منصبان نظامی بوده است.
سفرنامه دوم شرح سفر محمدحسن میرزا مهندس و علی خان مهندس است که از تهران به شیراز رفته و باز گشته و این مسیر را به دقت توصیف کرده‌اند.
این دو سفرنامه از چند جهت حایز اهمیت است. یکی آن که نخستین یا از نخستین سفرنامه‌هایی است که نویسندگان آن‌ها به شیوه جهانگردان
اروپایی کار کرده‌اند و از آثار آن‌ها متاثر بوده‌اند. دیگر آن که این سفرنامه‌ها نشان می‌دهند که سنت سفرنامه نویسی در میان ایرانیان هر چند رواج بسیار نداشته، اما هنوز زنده بوده است؛ و باز آن که نویسندگان این سفرنامه‌ها، به ویژه سفرنامه اول، با آن که از ماموران دولتی ایران بوده‌اند، از اوضاع حقیرانه زندگی اکثریت مردم و تسلط مستبدانه و ستمگرانه حکام و امرا سخن رانده و گاه از انتقاد نسبت به دولت قاجار نیز باز نایستاده‌اند.
نویسنده سفرنامه اول در ۲۷ جمادی الاول ۱۲۵۶، به دستور محمدشاه، سفر خود را از
اصفهان به سوی
شیراز آغاز کرده است. وی از شیراز به
بوشهر و از آن جا به
بندر گناوه و
عسلویه و
بندر دیلم و نواحی دشستان رفته و سرانجام به
بندر شیو رسیده است. این سفر، چنان که از گزارش‌های نویسنده برمی آید، حدود یک سال تا (۱۹ ربیع الاول ۱۲۵۷) به درازا کشیده است. از آن جا که شیوه نویسنده در ذکر حوادث، روزشمارانه است، می‌توان گفت که از آثار سال شمار تاریخی تاثیر پذیرفته بوده است. وی تقریبا هر روز به یکی از شهرها یا شهرک‌ها و روستاهای این مسیر می‌رسیده و، ذیل وقایع هر روز، یکی از این شهرها یا روستاها توصیف شده است. البته گزارش نویسنده همیشه روزانه نیست. مثلا او وقایع نهم رجب تا پنجم ذی حجه؛ یعنی قریب به یک ماه، را در یک فصل ذکر کرده یا پس از وقایع یازدهم
ذی حجه به وقایع بیستم همان ماه پرداخته و متذکر شده که چند روز فاصله را در کازرون متوقف بوده است. توصیف شهرها و روستاها شامل پستی و بلندی‌ها، رودها، راه‌ها و فواصل آن،
کاروانسراها ،
قنات‌ها ، سکنه شهرها، محلات و کوی‌ها، و گاه برخی ابنیه و عمارات تاریخی است.
یکی از مهم‌ترین فصول کتاب به شیراز اختصاص یافته که متضمن نگاه نسبتا دقیقی به شهر، مردم، کوی‌ها،
مساجد و جوامع و دیگر خصوصیات شهر است و هم در اینجا از بینوایی و پراکندگی کشاورزان و ویرانی روستاها یاد شده است. آنچه نویسنده از انگلیسی‌ها، که در کشاکش جنگ هرات به جنوب ایران یورش آوردند، در بوشهر دیده و نقل کرده نیز حاکی از همین نگاه دقیق و تیزبینانه است. وی در اینجا بر محمدشاه خرده گرفته که چرا به سلطه جویی انگلیسیان گردن نهاده است. از آنجا که نویسنده سفرنامه نام روستاها و شهرک‌های این مسیر را به صورتی که از مردم محلی می‌شنیده ضبط می‌کرده است، در بعضی موارد، در املای نام درست دچار خطا شده است. هم چنین، آن چنان که از عناوین سفرنامه پیداست، نویسنده گاه، در توصیف یک منطقه یا شهر یا روستا، به ذکر برخی حوادث تاریخی که در آنجا واقع شده نیز پرداخته است.
سفرنامه دوم نوشته دو تن از مهندسان تحصیل کرده دارالفنون
تهران در ایام ناصرالدین شاه قاجار است، و هر چند بر این اثر نام هر دو تن آمده، ولی ویراستار کتاب، با مقایسه اثر حاضر و سفرنامه دیگری که از محمدحسن میرزا باقی مانده و در واقع دنباله گزارش سفر او از شیراز به فسا و دارابگرد و جهرم و خفر و کوار در ۱۳۰۸ است، به این نتیجه رسیده که سفرنامه حاضر نیز به قلم این محمدحسن میرزاست و علی خان مهندس نویسنده را در کارهای فنی یاری کرده است. به هر حال، پیداست که مقصود بررسی و شناخت احوال راه تهران به شیراز و وضعیت راه‌ها و روستاهای این مسیر برای سفر ناصرالدین شاه بوده است؛ زیرا نام هر یک از منازل این مسیر طولانی را در کنار عنوان «اردوی مبارک» یاد کرده است؛ مثلا «منزل حسن آباد محل اردوی مبارک» یا «منزل شصت و سوم اردوی مبارک قریه لنگرود است».
به علاوه، اطلاعاتی درباره
حیوانات شکاری هر منطقه، چگونگی تهیه آذوقه و آب، اوضاع جوی در فصول گوناگون و محصولات قابل استفاده هر یک از شهرها و روستاها نیز به همین نیت گردآوری شده است. مسیر رفت و برگشت نویسندگان این سفرنامه با صاحب سفرنامه اول متفاوت بوده است. اینان از تهران به
قم و از آن جا به راه محلات و
گلپایگان ، کمره، خوانسار، فریدن، کرند،
نجف آباد ، اصفهان و
نایین به شیراز رسیده‌اند و هنگام بازگشت از مسیر قشلاقی شیراز استفاده کرده، نخست به زرقان و بند امیر و تخت جمشید رفته و از راه اصفهان به سمت نطنز و کاشان منحرف شده و از طریق قم به لنگرود، منزل شصت و چهارم، و سپس به تهران رسیده‌اند. این دو تن، نقشه‌ای از مسیر رفت و برگشت خود تهیه کرده‌اند که به شمار منازل سفر (۶۴) تقسیم شده و در حاشیه توضیحاتی که می‌توان آن را خلاصه همین سفرنامه دانست، به دست داده‌اند.
ارزش کار آقای
آل داود در این است که به تصحیح و چاپ متن دو سفرنامه اکتفا نکرده، بلکه ضمایمی بر آن‌ها افزوده است، مثل گفتار مفصل جغرافیای طبیعی ایران که بر اساس متن دوم نوشته شده است و چاپ آن در این جا امکان مقابله و مقایسه و تصحیح و تکمیل را فراهم می‌آورد. همچنین توضیحات مؤلف درباره اسامی جغرافیایی بر سودمندی کتاب می‌افزاید، و نیز فهرست‌های چهارگانه آن کار مراجعه به کتاب و استفاده از آن را تسهیل می‌کند.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
