در محضر شیخ فضل الله نوری (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در محضر شیخ فضل الله نوری، اسناد حقوقی عهد ناصری تالیف منصوره اتحادیه و سعید روحی است که به فارسی و مشتمل بر خلاصه معاملات و اسناد تنظیم شده در نزد شیخ فضل الله نوری که تحریر این اثر را از ربیع الثانی سال ۱۳۰۳ ه. ق شروع کرده و خلاصه فعالیت‌های خود را تا اواسط سال ۱۳۰۶ ه. ق در آن مندرج ساخته است.
با پیش گفتاری از علی آل داود و مقدمه‌ای دیگر آغاز می‌گردد و سپس به ذکر صورت ثبتی اسناد در سال‌های ۱۳۰۳، ۱۳۰۴، ۱۳۰۵ و ۱۳۰۶ ه. ق به ترتیب می‌پردازد.
معاملات ثبت شده در این کتاب؛ شامل همه معاملات
تهران نیست و فقط شامل اطلاعات یک محضر در مدت ۳ سال است. بدون شک معاملات مشابهی در محضر دیگر نیز انجام می‌گرفت.
این قرارداد شامل خرید و فروش اجاره انواع ملک، خانه،
دکان ،
مزرعه ، مرتع و غیر،
قرض ، و پرداخت بدهی،
طلاق و انواع قراردادهای متفرقه دیگر؛ مانند قیمومت،
وصیت ،
موقوفات،
شکایات و غیره بود.
در اصل دو کتابچه وجود داشت و این کتابچه دوم است که مهر و امضاء ندارد؛ ولی در پایان هر معامله می‌نویسند که مهر شده و سجل دارد و پس از آن حروفی که احتمالا نوعی کد بوده آمده است، به این ترتیب: ذی م م ب ه ن یا ح ظ ع برای رجوع به اصل سند. گاه نوشته می‌شد سجل شده به مهر رسیده است به این علامت: ح س ا ت ا س.
انواع معاملات مختلف در طبقات مختلف جامعه از غنی تا متوسط در تهران و بسیاری از نقاط دیگر کشور در این کتابچه ثبت شده است. و چون شیخ فضل الله از اهالی نور بود، بسیاری از معاملات بیرون از حوزه تهران و مربوط به ایالات شمالی به خصوص
مازندارن می‌باشد.
اطلاعات کتابچه، ما را با مسائل گوناگون حقوقی، اقتصادی، بضاعت مالی مردم، اعتقادات، آداب و رسوم، روابط خانوادگی جامعه‌ای که هنوز قوانین غربی و نفوذ مدرنیسم در آن چندان رسوخ نکرده بود، آشنا می‌سازد.
از نکات جالب توجه فعالیت اقتصادی
زنان است. زنان پول قرض می‌دادند، املاک خود را
وقف می‌کردند، و در معاملات خرید و فروش ملک شرکت می‌جستند. در دعواهای خانوادگی و غیره حضور داشتند و یا گاه به وصیت شوهر قیمومیت فرزندان را داشتند. باید تصریح کرد که نسبت
ثروت زنان و تعداد معاملاتی که در آن شرکت داشتند، کمتر از مردان بود؛ ولی در حوزه امور مالی و اقتصادی از لحاظ قانونی و شرعی بین زنان و
مردان تفاوتی وجود نداشت و زنان در اداره اموال خود آزادی تصمیم گیری داشتند. البته این به معنی اجرای آن نبود و چه بسا موانع و مشکلات بسیاری در راه آزادی مالی زنان وجود داشت. علاوه بر آن، این کتابچه حاوی اطلاعات جالت توجه دیگری درباره مشاغل، یا نرخ
ربا ، قیمت زمین، دکان،
کاروان سرا و غیره است. به خصوص نکات با اهمیتی درباره معاملات طبقات پائین جامعه که در کمتر منبعی موجود است به دست می‌آید، مثلا مقدار مهریه دختر یک نفر بوجار، یا یک کلاه دوز و یا خرید یک دانگ از یک خانه.
همچنین با بعضی آداب و رسوم گذشته آشنا می‌شویم؛ مثلا عقد قرارداد برای حمل نعش به عتبات، یا قرادادی که با یک
دایه برای
شیردادن طفل می‌بستند و همچنین شخصی که خودش را به یک زرگری برای ۳ سال اجاره داده بود. از نکات جالب توجه برخورد مسئله ربا در محضر شرع و چگونگی حل و فصل آن بود.
جزئیات مندرج در این کتابچه شامل نکات زیر است:
۱-
خرید و فروش ۲- اجاره
۳- قرض و پرداخت بدهی
۴-
ازدواج و
طلاق ۵- متفرقات: قیمومیت، وصیت، موقوفات
مفصل‌ترین بخش معاملات ثبت شده در این کتابچه مربوط به خرید و فروش انواع خانه، مزرعه، کاروانسرا، حمام، دکان و غیره در تهران و یا در ولایات بود که مصالحه یا
مبایعه نامیده می‌شد.
معاملات ثبت شده در این کتابچه گاه میزان داریی یک خانواده را نشان می‌دهند، مانند معامله‌ای بین عباس قلی خان سرتیپ پسر مرحوم مصطفی امیر تومان و مادر همشیره او با محمد مهدی خان سرتیپ برادر امیرتومان که شامل املاک، دهات خارج از تهران و مستغلات شهری از جمله چندین عمارت و دکان‌های متعدد و کاروانسرا بود.
طبق محاسباتی که از مصالحه و
مبایعه انجام شده، ۲۷۵ معامله خانه در مدت ۳ سال انجام گرفت که از این تهداد ۱۰۰ معامله در محله سنگلج بود و چون منزل و محضر
شیخ فضل الله در این محل بود، به همین دلیل بیشترین معاملات دراین محل انجام گرفته است. غیر از معامله دکان، کاروانسرا، قنات،
حمام ، ملک مزروعی،
باغ ، مرتع نیز در ولایات به فروش می‌رفت که بعد از خانه بیشترین نوع معاملات در این کتابچه است، در طی ۳ سال در حدود ۱۰۶ مورد معامله در این محضر انجام گرفته بود.
ازدواج‌های ثبت شده، در این کتابچه جنبه‌های مختلف، مالی و حقوقی را مطرح می‌کند. غالبا ازدواج در چهار چوب خانواده، یک طبقه یا صنف انجام می‌گرفت.
در این کتابچه ۳۴ مورد ازدواج ثبت شده است و مهریه از ۵ تومان تا ۲۵۰۰ تومان است.
اسناد این کتابچه کمکی برای شناخت هر چه بیشتر جامعه قاجاری ست که در دسترس محققین قرار می‌گیرد. علاوه بر مسائل حقوقی ما با انواع قراردادها، قیمتها، مشاغل، ساختار جامعه تهران و بسیاری از مسائل اجتماعی متنوع در آن عهد آشنا می‌گردیم که در جای دیگر منعکس نیست.
نکته دیگر اهمیت و نقش علماء در جامعه‌ای است که در این کتابچه نمونه بارز آن ارائه می‌شود.
علماء در تمامی قراردادهای مالی در مسائل زندگی روزمره مردم از جمله ازدواج، طلاق،
ارث ، انواع معاملات و حل و فصل دعاوی نقش داشتند.
فهرستی از اعلام و زادگاه اشخاص طرف قرار داد در کتابچه در پایان کتاب و فهرستی از محتویات کتاب در ابتدای آن درج شده است.
کتاب شامل هیچ گونه پاورقی نمی‌باشد.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
