خواب در قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
از جمله موضوعات مطرح‌شده در قرآن،
خواب و خواب دیدن (رؤیا) است که تنها در سوره یوسف به سه نمونه رؤیای سرنوشت‌ساز اشاره شده است. با آن‌که خواب و
رؤیا، بخشی از زندگی انسان است و یک‌سوم از عمر
انسان در خواب سپری می‌شود و آدمی در عالم خواب با رؤیاهای گوناگون دست به گریبان است، اما هنوز اکثر مردم از حقیقت خواب و خواب دیدن بی‌خبرند. خواب، خواب دیدن و تعبیر رؤیا از دیرباز مورد توجه ملت‌ها بوده و هنوز نیز برای انسان‌ها حائز اهمیت است. دانشمندان، فلاسفه و اندیشه‌وران، درباره حقیقت خواب و رؤیا، اختلاف نظر دارند. قرآن کریم که ریشه همه معارف اسلامی است، از چند رؤیای مهم تاریخی و دارای اهمیت فراوان نام برده، و هم‌چنین در چند آیه،
حقیقت و ماهیت خواب نیز بیان شده است.
به شب خواب را داد یکتا خدا ••• که یابید
آرامش از آن، شما
بپوشاند با پرده تار شب ••• عمل‌های مردم سراپای، رب
به هنگام آرمیدن، بخش عظیمی از فعالیت‌های روحی و جسمی
انسان تعطیل می‌شود و در پرتو آن اعضای فرسوده بازسازی می‌شود.
روح و جسم تقویت می‌گردد، نشاط
تجدید می‌شود و سرانجام پس از رفع هرگونه خستگی و ناراحتی، آمادگی دوباره برای کار و تلاش و
حضور جدی در عرصه اجتماع فراهم خواهد شد.
واقعیتی که در فرهنگ قرآن با واژه «سَبْت» یعنی قطع کوشش‌های جسمانی و روحانی بیان شده است:
«و جعلنا نومکم سباتا»؛ ما خواب شما را مایه آرامش و آسایش قرار دادیم.
در سخنی دیگر، پروردگار حکیم به حقیقتی شگرف
اشاره می‌کند، از تحویل و تحول در روح آدمی به هنگام خواب
خبر می‌دهد، و می‌فرماید:
«
االلَّهُ یَتَوَفَّی الأنْفُسَ حِینَ مَوْتِهَا وَالَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنَامِهَا فَیُمْسِکُ الَّتِی قَضَی عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَیُرْسِلُ الأخْرَی إِلَی أَجَلٍ مُسَمًّی إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ»؛
خداوند تمام روح‌ها را موقع مرگ باز می‌ستاند و هم‌چنین روحی را که در موقع خواب نمرده است، قبض می‌کند، آن‌گاه روحی که مرگ بر او واجب کرده است، نگاه می‌دارد و دیگر روح‌ها را تا هنگامی معین به سوی دنیا باز می‌فرستد، حادثه‌ای که در آن نشانه‌های قدرت خداوندی برای صاحبان خرد و اندیشه به چشم می‌خورد.
پیشوایان معصوم (علیه‌السلام) (از جمله رسول اکرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله)) با اشاره به سخنان پروردگار، خواب را برادر مرگ دانسته‌اند؛
هم‌چنین امام علی (علیه‌السلام) خواب را موجب راحتی از درد، آسایش تن و آرامش اندیشه و روان بیان کرده‌اند.
با این تفاوت که
مرگ «خواب شدید و بزرگ» معرفی شده است و در خواب انسان به سفری که رفته و اکنون – پس از بیداری - باز می‌گردد، توجهی ندارد؛ اما در مرگ این سفر برای او و اطرافیان روشن است.
هر چیز که هست ترک باید کرد ••• وز ترک اساس برگ می‌باید کرد
در ترک تعلق از بدن راحت‌هاست ••• از خواب
قیاس مرگ می‌باید کرد (خواجه عبدالله انصاری)
در گفتاری دیگر، پروردگار بزرگ به کیفیت خواب
اشاره کرده، می‌فرماید: «وَ هُوَ الَّذی یَتَوَفَّاکُمْ بِاللَّیْلِ وَ یَعْلَمُ ما جَرَحْتُمْ بِالنَّهار...»؛
و «اوست کسی که شبانگاه، روح شما را (به هنگام خواب) می‌گیرد و آن‌چه را در
روز به دست آورده‌اید، می‌داند؛ سپس شما را در آن بیدار می‌کند تا هنگامی معین به سر آید، آن‌گاه بازگشت شما به سوی اوست».
در نگرشی دوباره در‌می‌یابیم که خواب هر چند از نظر جسمی و ظاهری، تعطیل قوای طبیعی است، اما از نظر روحی و نفسی، نوعی گریز و رجوع به
باطن و
ملکوت خواهد بود؛ ازاینرو ماهیت حقیقی خواب (مانند مرگ) از نظر علم مجهول باقی مانده است و آن‌چه از این منظر شناخته شده، بخشی از جریانات جسمانی است که در قلمرو بدن صورت می‌گیرد؛
در حالی که خواب جلوه‌ای دیگر از حیات انسان و رجوع
روح او به ملکوت دانسته شده است و سفارش بسیاری نسبت به آرمان‌گرایی در عرصه زندگی و در حالت خواب و بیداری بیان شده است تا ساعات و لحظات خواب، با نگاهی فراتر از ظاهر رفاهی و تن‌آسایی نگریسته شود.
امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: «مَنْ نامَ بعد فراغه مِنْ اداء الفرائض و السّنن و الواجبات من الحقوق فذلک نومٌ محمود؛
کسی که پس از انجام
تکالیف و مستحبات و
واجبات از حقوقی که به عهده دارد به خواب رود، این خواب خوابی پسندیده و ستایش شده خواهد بود».
از آن‌جا که تمام روح‌ها به هنگام خواب در دست
خداوند قرار می‌گیرد، به پاکی و
طهارت در زمان خواب توصیه بسیاری شده است.
امیر‌المؤمنان علی (علیه‌السلام) فرمود: «
مسلمان نباید با حالت
جنابت به خواب رود؛ بلکه با
وضو در بستر قرار گیرد و هر گاه آب نیافت،
تیمم کند؛ زیرا روح
مؤمن به سوی
خداوند متعال بالا می‌رود، او را می‌پذیرد و به او
برکت می‌دهد. هر گاه پایان عمرش فرا رسیده باشد او را در گنج‌های رحمتش قرار می‌دهد و اگر فرا نرسیده باشد، او را با
فرشتگان امین به پیکر باز می‌گردد».
افزون بر ابعاد «فقهی» خواب، جلوه‌های «فقهی» خواب نیز مورد توجه پیشوایان ما بوده است؛ ازاینرو به تمام پیروان خود فرموده‌اند:
«نُم نومَ المعترین و لاتنم نومه الغافلین»؛
«به خواب رو؛ اما خواب هوشیاران و آگاهان، نه خواب غافلان و بی‌خبران».
این دیدگاه والا موجب گردیده که
رسول گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) با صراحت بسیار بفرماید: «تنام عینی و قلبی یقظان»؛
«چشمانم به هنگام خواب،
خواب می‌روند؛ در حالی که قلبم بیدار و بیناست».
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، خواب خوبان و اندیشمندان یعنی افرادی که
استراحت در زندگی را وسیله‌ای برای تجدید توان و تحصیل قوای خویش برای عبادت خداوند و خدمت
خلق او می‌نگرند،
عبادت می‌شمرد و می‌فرماید: «نوم الصائم عبادة و نَفَسَه تسبیح»؛
«خواب
انسان روزه‌دار، عبادت است و نَفَس‌های او
تسبیح خداوند خواهد بود».
در این نگرش تابناک، تفاوتی بین خواب و بیداری شایستگان
احساس نمی‌شود و شخصیت آنان در آیینه
کلام امیرمؤمنان پدیدار می‌گردد که فرمود: «حبّذا نوم الاکیاس و افطارهم»؛
«خوشا به حال خواب هوشمندان و
افطار آنان!» همان‌گونه که خواب انسان‌های صاحب
یقین برتر از عبادت شک‌آلودگان عابد بیان شده است.
بی‌شک با روشنی رواق اندیشه، خواب‌های انسان رو به بیداری، آگاهی و هوشیاری می‌رود و گویی در خواب، دریافت‌هایی ارزنده چونان بیداران نصیب انسان می‌شود.
آن‌جا که «نور مطلق»، «حیات مطلق» و «روشنایی مطلق» مطرح شود، خواب برای او هیچ معنا و مصداقی نخواهد داشت؛ ازاینرو در
قرآن کریم می‌خوانیم:
«اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلا نَوْمٌ لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ... »؛
«خداست که معبودی جز او نیست، زنده و برپادارنده است؛ نه خوابی سبک (پینکی و چرت) او را فرا می‌گیرد و نه خوابی سنگین. آنان که به
نور و
حیات بی‌کران الهی نیز اتصال یابند، چونان پروردگار هرگز مرگ کوچک (خواب) و مرگ بزرگ را احساس نخواهند کرد؛ ازاینرو
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: «النومُ اخوُ الموت و لایموت اهل الجنّه»؛
«خواب برادر مرگ است و
بهشتیان نمی‌میرند».
امشب این نیست که در خواب رود
چشم ندیدم ••• خواب در روضه
رضوان نکند اهل نعنیم (سعدی)
«رویا» یا «خواب دیدن»، آیتی دیگر از
آیات بزرگ الهی است که از سوی خداوند برای مدد رساندن به اندیشه و خرد بندگان وارسته و شایسته آفریده شده است.
عقل انسان علاوه بر محدودیت، در معرض خطاهای بسیاری قرار دارد که
غفلت و
فراموشی برخی از آن‌هاست؛ ازاینرو نیاز به
هدایت و راه‌نمایی خداوند از سوی پیامبران و فرستادگان الهی از یک‌سو و از طریق الهام و رؤیا از سوی دیگر برای دست‌یابی به خیر و مصلحت ضرورتی افزون می‌یابد.
«علم لَدُنّی» یا «علم ربّانی» که از طریق
الهام و رؤیا به شایستگان عطا می‌شود، علاوه بر
پیامبران به دیگر انسان‌های صاحب
تقوا و دارای صفای دل و شفافیت روح نیز عطا خواهد شد. الهام، نوعی
علم و آگاهی است که پروردگار مهربان به
انسان می‌بخشد و در دل وی می‌افکند تا در پرتو آن، برخی
اسرار بر او
آشکار گردد و بعضی حقایق روشن شود؛ همانند
قضاوت و داوری
حضرت داوود (علیه‌السلام) و
سلیمان (علیه‌السلام) که در
سوره انبیاء به آن
اشاره شده است، یا
تعلیم زره‌سازی به
حضرت داوود (علیه‌السلام)
و یا آموزش خواب از طریق الهام به
حضرت یوسف (علیه‌السلام).
رؤیا در قرآن تنها به معنای «رؤیای صادقانه» است که خداوند در جریان آن نوعی وحی یا الهام مشخصی به انبیای خود، یا دیگر مردم القا می‌نماید و یا حوادث آینده را به آنان بازگو می‌کند؛ همانند رؤیای
حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) که در خواب می‌بیند مشغول ذبح فرزندش
اسماعیل است،
رؤیای
یوسف صدیق (علیه‌السلام) که در آن یازده
ستاره،
خورشید و ماه را در حال
سجده به خود نظاره کرد،
خواب مادر موسی که در آن الهام قلبی نسبت به گذاردن طفل در صندوقچه به او شده است
و سرانجام خواب‌های حقیقت‌نمایی که
حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌وآله) خداوند ترسیم می‌شد که رؤیای ورود به
مسجد الحرام با
امنیت تمام، با سرهای تراشیده و
تقصیر کرده و در حالی که هیچ ترسی برای آنان از سوی
مشرکان وجود نخواهد داشت!
از این نوع است.
ارزش روشنگرانه
رؤیا به گونه‌ای است که «مژده
دنیا و آخرت» نامیده شده است. وقتی از رسول اکرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله) درباره این
آیه سؤال شد: «لَهُمُ الْبُشری فِی الْحَیاِة الدُّنیا و فی اْلاخِرَة»؛
«در زندگی دنیا و در آخرت
بشارت و مژده برای آنان است». پاسخ فرمود: بشارت، رؤیای حسنه‌ای است که
مؤمن دیده یا برای او می‌بینند و مژده‌ای برای
دنیا یا جنتی برای
آخرت او خواهد داشت. این خواب‌های صادق، جزئی از
نبوت و کمال‌دهنده آن است:
نگر خواب را بیهوده نشمری ••• یکی بهره
دانش ز پیغمبری
چنین نگرشی موجب گردیده بود که
حضرت، صبحگاهان رو به
اصحاب کرده، بفرماید: «هل من مبشرات؟»؛ «آیا از شما کسی
رؤیای صادقه دیده است؟!
در بین همگان
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بیش‌ترین رؤیا را می‌دید
و گاه در ثلث آخر
شب یعنی ساعات آخرین استراحت، که پیش از
اذان صبح ثلث آخر شب یعنی ساعات آخرین ِ استراحت، که پیش از
اذان صبح بود، مشاهده می‌کرد.
گاه نیز می‌فرمود: «الرُّؤیا من الله و الحلم من الشیطان»؛
«رؤیاهای صادق از
خداوند و خواب‌های پریشان از
شیطان است».
ویژگی خواب‌های رسول اکرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله) بدان‌گونه بود که نیازی به تعبیر نداشت؛ زیرا اتصالی
آشکار با ملکوت داشته و به‌گونه‌ای واضح و شفاف بوده است؛ ازاینرو این‌گونه توصیف می‌شد: «یأتیه مثل فلق الصبح»؛
«همچون شکاف صبح، واضح و پیدا و به دور از
ابهام خواب می‌دید».
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «خواب در قرآن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۱/۲۵.
