خط در آسیای جنوب شرقی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در آسیای جنوب شرقی، (مجموعه کشورهای میانمار/برمه، تایلند، کامبوج، لائوس، ویتنام و بخش جنوبی مجمع الجزایر مالزی و اندونزی تا جاوه، بالی، سوماترا، برونئی و فیلیپین)، به لحاظ جغرافیایی، زبانی و مردم شناختی یکی از متنوع ترین مناطق
جهان و در عین حال دارای نوعی همگونی فرهنگی است.
زبان های رایج در این منطقه بیش‌تر به سه خانواده زبانی مجزا تعلق دارد: استرونزی، که مالزیایی ـ پولنیزیایی نیز نامیده می شود؛ چینی ـ تبتی، با سه شاخه تبتی ـ برمه ای، تایی و چینی؛ و آستروآسیایی (مون ـ خِمِر یا مونْدا)
پُرگویش ترین زبانهای رایج در آسیای جنوب شرقی در زمره خانواده زبانی استرونزی و عبارت‌اند از: زبانهای اندونزیایی و مالزیایی (که باهم زبانهای مالایی نامیده می شوند) با دویست میلیون تن، جاوهای با ۷۵ میلیون، سوندانی با سی میلیون، و فیلیپینی (تاگالو) با پنجاه میلیون تن گویشور. زبانهای رایج در آسیای جنوب شرقی به واسطه تنوعی که دارند، از نظامهای نوشتاری متفاوتی چون واژهنگار، الفبایی و آبوگیدا بهره میگیرند
(رجوع کنید به بخش۱).
غیر از ویتنامی، زبانهای اصلی
آسیای جنوب شرقی دارای خطوطی بوده (یا هستند) که همگی از خط آبوگیدای گرانتهه یا خط پالاوا (زیرشاخه خط هند جنوبی از خطوط براهمی اولیه) مشتق شده‌اند که این خط نیز به نوبه خود، به طور غیرمستقیم به خط دوناگری هند شمالی مرتبط است.
در حقیقت، عناصر فرهنگ هند به ویژه
مذاهب (
هند و بودایی)، زبانهای سنسکریت و بالی و نظامهای نوشتاری هندی از حدود دو هزار سال پیش در منطقه جنوب شرقی آسیا (جزایر و شبه جزایر آن) نفوذ کرده است. نظامهای نوشتاری هندی، نخست با زبانهای استرونزی (جاوهای و چامی) و سپس با زبانهای آستروآسیایی (مون ـ خمر) و پس از آن با زبانهای تایی (تایی و لائو) و در نهایت با زبان های تبتی ـ برمه ای (پیو، برمهای و کارن) انطباق یافته است و به این ترتیب، تأثیر فرهنگ هند تا شمال (منطقه هیمالیا) نیز گسترده شده است. تبتی‌ها از سال ۶۰۰ میلادی از نوشتار هندی استفاده می کرده اند.
یکی از مشخصه های بارز خطوط آسیای جنوب شرقی، گرایش عمومی آن‌ها به سوی ساده شدن است. در حالیکه خط پالاوا دارای چهل نویسه و بیش از دوازده علامت زیر و زبری بوده است، تعداد این نویسه ها در خطوط هندی آسیای جنوب شرقی مانند جاوهای و بالی (خطِ زبان بالیایی، یکی از زبانهای استرونزی رایج در اندونزی)، لامپانگ (از خطوط سوماترای جنوبی)، ماکاسار (از خطوط رایج در اندونزی کنونی) و تاگالوگ (از خطوط رایج در فیلیپین) و بسیاری از خطوط دیگر، کمتر شده است.
یکی دیگر از ویژگیهای
مشترک میان این خطوط ساده شدن شکل نویسه هاست. در مقایسه با اشکال پیچیده (و انحنادار) نویسه های خطوط جاوهای، سوندانی (خطِ زبان سوندانی در جاوه) و بالی، نظام نوشتاری خطوط سوماترای جنوبی، باتاک بوگیس (از خطوط رایج در اندونزی معاصر) و فیلیپینی تمایل زیادی به اشکال زاویه دار دارد. کشیدن این اشکال بر روی سطوح ناهمواری نظیر پوست درختان و بامبوها ساده تر است.
تصاویر زیر این تفاوت را نشان میدهد.
تحول تاریخی برخی از مهمترین خطوط آسیای جنوب شرقی، نخستین خطی که برخی از زبانهای آسیای جنوب شرقی با آن نگاشته شد، خط پالاواست. برای نمونه، زبان جاوهای در آغاز
قرن چهارم میلادی به این خط نوشته میشد. پس از آن در فاصله قرون سوم تا نهم (نهم تا پانزدهم میلادی)، این زبان به خط دیگری به نام کوی (یا جاوهای باستان) که مشتق از خط پالی (یکی از شاخه های اصلی خطوط هندی شمالی) بود، تحریر میشد. خط پالی علاوه بر خط کوی، مادر بسیاری از خطوط آسیای جنوب شرقی نظیر سیامی یا تایی باستان و برمه ای بوده است.
گفتنی است بسیاری از خطوطی که در جزایر متعدد آسیای جنوب شرقی به کار رفته اند، غیرمستقیم از طریق خط کوی به هند میرسند.
در خط سیامی یا تایی باستان، منحصرآ علائمی برای نشان دادن نواخت واجی به این خط اضافه شد. خط کوی پس از خط سیامی رایج ترین خط در میان گویشوران زبان جاوه ای (بزرگترین جامعه زبانی جزیره جاوه) بوده است. این خط طبق قراردادهای خطوط هندی واکه ها را به نمایش میگذاشت. بااینحال، جاوه ای باستان ویژگی های منحصر به فردی داشته است؛ برای مثال در این خط نشانه های خاصی نمایانگر مرتبه اجتماعی نویسنده در مقایسه با مخاطبش بوده است. این خط تنها خط هندی است که روابط اجتماعی را رمزگذاری میکند.
در
خط کوی که یک خط آبوگیداست، بیست نویسه همخوانی وجود دارد که هر نویسه معرف یک همخوان و یک واکه ذاتی (a) است. این نویسه ها را آکسار می نامند. در این خط، واکه های غیر از واکه ذاتی با علائم زیر و زبری متصل به آکسارها نشان داده می شوند. این علائمِ زیر و زبری در زبان جاوهای سندانگان نامیده می شوند. هنگام ترکیب هریک از این علائم با یک آکسار، واکه ذاتی خنثی می شود. این واکه در شرایط دیگری نیز ممکن است حذف شود؛ برای مثال، وقتی همخوانها در پایان هجا یا در یک خوشه همخوانی واقع میشوند. در خط کوی، مجموعه دیگری از نویسه ها وجود دارند که هریک از آن‌ها معرف یک خوشه همخوانیاند. این نویسه های متصل را پاسانگان می نامند. تعدادی از پاسانگانها در زیر یا نزدیک به نویسه های آکسار، در خطوط افقی و از چپ به راست قرار می گیرند
(رجوع کنید به تصویر ۴ و ۵).
کاربرد خط کوی برای نوشتن زبانهای جاوهای، مالایی و غیره سرانجام پس از ظهور
اسلام در آسیای جنوب شرقی، در قرن یازدهم، کنار گذاشته شد و به جای آن، نوشتاری سنّتی برگرفته از
خط عربی استفاده گردید، که به نام خط جاوی (عربی جاوه ای) شناخته شده است. به این خط پگون یا گاندیل نیز میگویند. البته نوشتن به خط جاوهای باستان (کوی) در برخی حوزه های محدود همچنان ادامه یافت.
امروزه حدود شانزده هزار نسخه خطی به خط عربی جاوهای در بسیاری از کتابخانه ها و
موزه های جهان نگهداری می شود.
در این خط، متناسب با واجهای زبانهای مالایی (اندونزیایی و مالزیایی) و نیز زبان جاوه ای، شش حرف به
حروف الفبای عربی اضافه شده است: ع /ng/، و/v/، ن /ny/، چ /c/، ک /g/ و ف /p/. برخی از این حروف برگرفته از الفبای
زبانی فارسی است
(رجوع کنید به تصویر ۶).
نخستین کتیبه های بازمانده به خط عربی جاوه ای (کتیبههای ترنگانو) بر روی ستونی سنگی نوشته شده اند. محتوای آن‌ها درباره اشاعه قانون حدود اسلامی در پادشاهی ترنگانوست. تاریخ نگارش این کتیبهها را ۶
رجب ۷۰۲/ ۲۴ فوریه ۱۳۰۳ برآورد کرده اند.
پس از دوره کتیبههای ترنگانو، خط عربی جاوهای برای نوشتن زبان مالایی در تمام مجمع الجزایر مالایی به کار گرفته شد. در آن دوره، این زبان به عنوان زبانی میانجی برای گسترش تعالیم اسلامی، انجام دادن تجارت بین المللی، و برقراری مناسبات سیاسی در بین پادشاهی ها و سلطان نشینهای منطقه جنوب شرقی آسیا به کار گرفته می شد. در ادوار بعدی نیز، زبان مالایی را
مبلّغان مسیحی همچنان برای اشاعه تعالیم
مسیحیت به ویژه در بخش شرقی اندونزی به کارمی بردند.
بسیاری از شاهکارهای ادبی مالایی به خط عربی جاوهای نوشته شده اند.
در دوران طلایی پادشاهی دارالسلام اَکّه، بسیاری از دانشمندان و مؤلفان برجسته کتابهای بسیاری را به زبان مالایی و به خط عربی جاوه ای تألیف کردند که از آن میان میتوان شیخ حمزه فَنْسوری، عارف اکه ای، را نام برد که آثار بسیاری نظیر
شراب العاشقین و
اسرار العارفین نگاشته است. شیخ شمس الدین سوماترایی، از شاگردان وی، که تعالیم وحدت وجود را دنبال میکرد، آثار برجسته ای نظیر تنبیه الطلاب، شرح رباعی حمزه فنصوری،
انوارالدقائق ،
مرآت المؤمنین ،
مرآت الایمان ،
کتاب العارفین و
مرآت القلوب را از خود برجای گذاشته است. شیخ عبدالرئوف فنصوری(عبدالرئوف سینگْکِل) کتاب
تفسیرالقرآن بیضاوی را به زبان مالایی و به خط عربی جاوه ای ترجمه کرد.
در بخش غربی جزیره برونئی نیز، شیخ محمد ارشد البَنْجاری بزرگترین کتاب فقه را به زبان مالایی و خط عربی جاوهای با عنوان
سبیل المهتدین نگاشته است. از وی بیش از چهل اثر تألیفی باقی‌مانده است. برخی دانشمندان دیگر که به زبان مالایی و به خط عربی جاوهای تألیفاتی داشته اند، عبارت بودند از: در پاتانی در جنوب تایلند، داوودبن عبداللّه الفتانی، که در حدود صد کتاب (از جمله
فروع المسائل ،
منهج العابدین ،
کشف الغُمّة ، علم تصوف، دروس الثامن، و ترجمه
بدایة الهدایة ) از وی باقی مانده است، و در غرب سوماترا در اندونزی، شیخ برهان الدین اولاکن و شیخ عبداللّه احمد.
خط عربی جاوه ای در دیگر زبانهای آسیای جنوب شرقی نظیر اچنهای، بَوگیس ـ ماکاسار، ریجانگ، و لامپونگ نیز استفاده میشده است.
با توجه به حجم انبوه متون باقی‌مانده از خط عربی جاوه ای، میتوان گفت که این خط نقش عمده ای در اشاعه و گسترش زبان مالایی و تعالیم مذهبی
اسلام در جنوب شرقی آسیا داشته است؛ اگرچه پس از ورود قدرتهای استعمارگر غرب به این ناحیه، کاربرد این خط بسیار محدود شد و جای آن را خط
لاتین گرفت.
خط عربی جاوه ای به سبب تقدس
قرآن در میان مردم کشورهای
مسلمان نشین آسیای جنوب شرقی دارای ارزش اجتماعی والایی بوده است. این خط الفبایی از راست به چپ نوشته میشده است. از زمان استیلای
استعمارگران اروپایی (هلندیها)، لاتینگرایی در اندونزی رواج یافت. از سوی دیگر، انگلیسی ها نیز باعث شدند که نظام متفاوتی از خط
لاتین به مالزی وارد شود، اما استیلای حقیقی خط
لاتین و افول
عربی جاوهای تا قرن چهاردهم به طول انجامید.
تا ۱۳۵۱ش، خط
لاتین اندونزی و مالزی باهم تفاوت داشت، زیرا نظام نوشتاری هلندی و انگلیسی متفاوت بود. در این سال، هر دو کشور نظام های نوشتاری خود را تغییر دادند تا یک خط
مشترک بسازند (رجوع کنید به تصویر۷).
زبان رسمی اندونزی اندونزیایی و زبان رسمی مالزی مالزیایی است که به سبب شباهت بسیار این دو زبان، به آن‌ها زبانهای مالایی نیز گفته می شود. همانطور که گفته شد، این دو زبان از ۱۳۵۱ش تاکنون به خط
لاتین مشترک نوشته می شوند.
در این خط، حروف qو x به کار نمیروند. یکی از نکات جالب توجه درباره املای زبان اندونزیایی این است که برای نشان دادن پدیده تکرار (که در این زبان نشانه جمع اسامی یا بیانگر شدت عمل است) صورت مفرد واژه نوشته میشود و پس از آن عدد دو می آید، برای مثال، anak۲ یا anak۲ به صورت ana-ana) خوانده می شود. در خط عربی، همین کلمه به صورت «انق ۲» نوشته می شود.
به رغم این‌که خطوط مختلفی در سوماترا، جاوه، بالی و سولاوسی به کار میرود، همه روزنامه های اندونزی به خط
لاتین چاپ میشود. برخی از این خطوط را در مدارس آموزش می دهند و گاهی برای تزیین قصر پادشاهان به کار میروند. در مالزی نیز، روزنامه ها به زبان مالزیایی و به خط عربی یا
لاتین چاپ می شوند. در این دو کشور، روزنامه هایی به زبان انگلیسی، چینی، تامیلی و پنجابی (در مالزی) چاپ می شوند.
زبان رسمی
کامبوج، کامبوجی یا خمر است. این زبان به خانواده زبانی مون ـ خمر تعلق دارد. زبان خمر به خط خاصی به همین نام نوشته می شود. قدیمترین اثر نوشته شده به این خط به تاریخ ۶۱۱ میلادی است. این خط برگرفته از خط براهمی هند جنوبی است و یک خط آبوگیدا محسوب میشود.
در خط خمر، بسته به این‌که واکه ذاتی همراه با هم خوانها /aa/ است یا /ↄↄ/، هم خوانها به دو شیوه متفاوت نوشته می شوند.
(نیز رجوع کنید به تصویر۸).
زبان رسمی برمه، برمه ای (از خانواده چینی ـ تبتی) است. این زبان در مرکز برمه به کار میرود اما در نواحی حاشیه ای به زبانهای مون (از زبانهای مون ـ خمر)، شان و کارن (هر دو از زبانهای تایی) و کاچین (از زبانهای تبتی ـ برمهای) نیز صحبت می شود. این زبانها به خطوط مختلفی نوشته می شوند که همه آن‌ها به خط برمه ای شبیه اند. کاچین به خط
لاتین نوشته می شود. روزنامه ها در برمه به خط و زبان برمه ای نوشته می شوند
(رجوع کنید به تصویر۹).
زبانهای رسمی سنگاپور مالایی، انگلیسی، چینی و تامیلی اند. این زبانها در روزنامه ها و متن کتابها به کار میروند. زبان مالایی به خط
لاتین منتشر می شود،
جز متون
مذهبی اسلام که آن‌ها نیز به عربی جاوه ای نوشته می شوند
در سنگاپور، از نویسه های ساده شده خط چینی برای نوشتن زبان چینی (ماندارین) استفاده می شود. گفتنی است حدود ۷۷% مردم سنگاپور دارای اصالت چینی، در حدود ۱۴% مالایی و در حدود ۸% هندی هستند که به زبان تامیلی صحبت میکنند. در سنگاپور، زبان
مدارس و دانشگاه ها و نیز زبان تجارت، انگلیسی است
زبان حکومت تایلند تایی است. در تایلند نیز همانند برمه، اقلیت های نژادی ساکن در
مناطق کوهستانی به زبانهای متعددی تکلم میکنند. لائو، شان و میائو، مهمترین اقلیتهای زبانی این کشورند و هر کدام خط مخصوص به خود دارند. در تایلند شمالی، خط چینگ مای برای نوشتن کتابهای مدارس به کار میرود اما قریب به اتفاق روزنامه ها (به جز تعداد معدودی از آن‌ها که به انگلیسی و چینی نوشته می شوند) به خط تایی چاپ می شوند
(رجوع کنید به تصویر ۱۰).
این خط نیز مانند بسیاری دیگر از خطوط رایج در آسیای جنوب شرقی مشتق از خطوط هندی و از نوع آبوگیداست. ارتباط میان واجها و حروف در خط تایی غیرمستقیم است، یعنی صداهای بسیاری وجود دارد که در خط می تواند به واسطه چندین نویسه بیان شود، اما انتخاب نویسه برای هر واژه خاص به نواخت هجا (زبان تایی نواختی است) بستگی دارد.
در این خط، همخوانها متناسب با انواع نواخت به سه دسته (خیزان، میانه و افتان) تقسیم می شوند.
ویتنامی زبان رسمی ویتنام است و از قرن دوازدهم با خط
لاتین نوشته می شود. این خط دارای ۲۹ حرف (بدون z, w, j, f) است و هفت حرف واکه ای متفاوت دارد. در این خط، پنج علامت زیر و زبری برای نشان دادن شش نواخت بر روی واکه ها وجود دارد.
در گذشته، خطوط متفاوتی برای هریک از زبانهای محلی فیلیپین به کار میرفته است، زبانهایی مانند تاگالوگ، ویسایان، ایلوکانو و پانگاسنیان، که همگی متعلق به گروه
زبان اندونزیاییاند. در حال حاضر، همه خطوط مرتبط با این زبانها
منسوخ گشته اند و همه آن‌ها با خط
لاتین کتابت می شوند. روزنامه ها در فیلیپین به خط
لاتین و به زبانهای انگلیسی، اسپانیایی، فیلیپینی (شکل بازسازیشده تاگالوگ)، ویسایان و ایلوکانو و پانگاسنیان (تاحدودی) چاپ می شوند. علاوه بر این، معدودی روزنامه نیز به زبان چینی منتشر می شوند.
(۱) The Austronesian languages of Asia and Madagascar, ed Alexander Adelaar and Nikolaus P Himmelmann, London: Routledge, ۲۰۰۵.
(۲) Peter Bellwood, "Southeast Asia before history", in The Cambridge history of Southeast Asia, vol۱, pt۱, ed Nicholas Tarling, Cambridge ۲۰۰۴.
(۳) George L Campbell, Compendium of the world's languages, London ۱۹۹۱.
(۴) Florian Coulmas, The Blackwell encyclopedia of writing systems, Oxford ۱۹۹۹.
(۵) idem, Writing systems: an introduction to their , linguistic analysis , Cambridge ۲۰۰۳.
(۶) Steven Roger Fischer, A history of writing, London ۲۰۰۱.
(۷) Albertine Gaur, A history ofwriting، London ۱۹۹۲.
(۸) Cliff Goddard, The languages of east and Southeast Asia, Oxford ۲۰۰۵.
(۹) Thomas John Hudak, "Thai",in The world's majorlanguages, ed Bernard Comrie, London: Routledge, ۱۹۹۱.
(۱۰) Franklin E Huffman, Cambodian system of writing and beginning reader, (Ithaca) , N Y ۲۰۰۲.
(۱۱) International encyclopedia of linguistics, ed William Bright, New York: Oxford University Press, ۱۹۹۲, svv "Khmer" (by Gerard Diffloth) , "Southeast Asian languages" (by James A Matisoff).
(۱۲) Amat Juhari, "The origin and the spread of the Jawi script", in Sub-regional Symposium on the Incorporation of the Languages of Asian Muslim Peoples into the Standardized Quranic Script Project (SQSP) , KualaLumpur ۵-۷ November ۲۰۰۸ Retrieved Feb۱, ۲۰۱۱, from http://alharfalarabiorg /PDF/PAPERS/ Amat-JOHARIpdf.
(۱۳) Joel Kuipers, "Indic scripts of insular Southeast Asia: changing structures and functions" Retrieved Feb۱, ۲۰۱۱, from http:// homegwuedu/¬kuipers/ kuipers insular seasia scripts pdf.
(۱۴) Akira Nakanishi, Writing systems of the world, North Clarendon, Vt ۲۰۰۳.
(۱۵) Henry Rogers, Writing systems: a linguistic approach, Malden, Mass ۲۰۰۵.
(۱۶) Second language writing systems, ed Vivia Cook and Benedetta Bassetti, Clevedon, Engl ۲۰۰۵
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خط در آسیای جنوب شرقی»، شماره۷۱۰۵.
