خطبه فدکیه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خطبه‌ای که بانوی گرامی
اسلام،
حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها)، در فاصله زمانی کوتاهی پس از ر
حلت مصیبت‌بار
پدر بزرگوارشان، در
مسجدالنبی (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و در حضور بسیاری از
انصار و
مهاجرین ایراد فرمودند.
این خطبه یکی از اسناد و مدارک تاریخی مهم مربوط به وقایع صدر
اسلام، و تحولاتی است که منجر به انزوای کامل
امام علی (علیه‌السّلام) از صحنه سیاسی – اجتماعی جامعه گردید. این خطبه که پس از تلاشهای بی‌نتیجه
فاطمه (سلام‌الله‌علیها) جهت
استرداد فدک (
فدک از جمله قرا و قصبات
حجاز و حوالی
خیبر است که با
مدینه طیبه دو یا سه روز طی مسافت فاصله دارد که به مقیاس زمان ما به ۱۳۰ کیلومتر می‌رسد. فدک سرزمینی بوده است آباد و به لحاظ داشتن
آب کافی، از نخلستان‌های فراوان و محصولات بی‌شماری برخوردار بوده است.) ایراد گردید، در حقیقت شکوائیه‌ای بود که زهرا (سلام‌الله‌علیها) از وضع زمانه ابراز داشت. او که از وضعیت پیش آمده پس از
رحلت پدر ناراضی بود، فدک را بهانه‌ای جهت اعلام مواضع به حق خود دید و به بیان و شرح دیدگاه‌های خود پیرامون مسائل مهم جامعه پرداخت.
آنچه بیشتر در نظر
شیعه حائز اهمیت است، آن قسمت از خطبه است که به شرح وقایع پیش آمده پس از رحلت
پیامبر بزرگ اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می‌پردازد. این خطبه حاوی مطالب و مسائل عمیق فکری بسیاری است که نشان از آگاهی و
معرفت حضرت به موضوعات علمی دارد، اما بخش تاریخی خطبه از نظر شیعه دارای اهمیت بیشتری است. این در حالی است که برخی از اندیشمندان و مورخان
اهل سنت، درست به دلیل در برداشتن این گونه مباحث، این خطبه را مجعول و ساخته و پرداخته محدثان و مورخان متاخر شیعی مذهب دانسته‌اند.
درباره این خطبه تا به حال کتب زیادی، به خصوص توسط دانشمندان شیعه نگاشته شده است. اما اکثر، بلکه همه این تالیفات و تحقیقات، دربرگیرنده شرح محتوایی خطبه و مباحث مربوط به متن آن است و کمتر به مسائل مربوط به اسناد و
رجال خطبه پرداخته شده است.
آنچه هدف اصلی این مقاله را تشکیل می‌دهد، نظری از برون به خطبه، و نگاهی هر چند کوتاه و گذرا به اسناد و منابعی است که به گونه‌ای به این خطبه
اشاره و یا آن را نقل نموده‌اند. این، به خودی خود، باعث می‌شود به نوعی پاسخ
شبهه مجعول‌بودن این خطبه نیز داده شود. مباحث مربوط به اسناد و رجال خطبه، جهت بررسی میزان اعتبار آن ضرورتی است انکارناپذیر، و تحقیق در آن منطقاً مقدم بر پژوهش در محتوای خطبه است، اما به دلیل گستردگی مباحث پیرامونی آن، مجال ورود به این مبحث در این مقاله وجود ندارد؛ لذا این نوشته می‌تواند پیش درآمدی بر تحقیقات و پژوهش در اسناد و رجال این خطبه جهت تعیین اعتبار آن باشد. در این مقاله به منابع، اسناد، و طبقات راویان خطبه، به صورتی مختصر و گذرا پرداخته می‌شود.
گزارشهای تاریخی حاکی از آن است که این خطبه در منابع مربوط به نیمه دوم قرن دوم هجری آمده است.
لوط بن یحیی، معروف به ابو مخنف ازدی (م ۱۵۷ ه)، کتابی مستقل به نام خطبه الزهرا (علیه‌السّلام) داشته که البته این کتاب از بین رفته است.
همچنین
ابوالفرج اصفهانی، از محدثان و مورخان مشهور قرن چهارم هجری، نیز کتابی تحت عنوان کلام‌فاطمه فی فدک داشته که آن هم چون دیگر آثار مربوط به این واقعه از میان رفته است.
همچنین
احمد بن عبدالواحد بن احمد البزّاز، معروف به
ابن عبدون (۳۳۰ – ۴۲۳ه)، از مشایخ مرحوم
نجاشی و
شیخ طوسی، کتابی به نام تفسیر خطبه فاطمه الزهرا داشته است.
علاوه بر این سه کتاب مستقل که پیرامون این خطبه به رشته تحریر درآمده و گزارشهای آن به ما رسیده است، بسیاری از محدثان و مورخان اسلامی، تمامی خطبه یا بخشی از آن را، با ذکر سلسله اسناد و رجال آن – یا بدون اسناد، در کتب خود آورده‌اند و برخی دیگر نیز اشاره‌ای به وجود این خطبه نموده‌اند. ما در این بخش به منابع مکتوبی که هم اکنون در دسترس است و خطبه حضرت در آن وجود دارد، به ترتیب زمانی حیات مؤلفان، اشاره می‌کنیم. این منابع عبارتند از:
بلاغات النساء، تالیف
احمد بن طیفور: ابوالفضل احمد بن ابی طاهر، معروف به
ابن طیفور، در سال ۲۰۴ هجری در
بغداد متولد شد و به سال ۲۸۰ هجری در
شام بدرود حیات گفت. تالیف حدود پنجاه کتاب را به او نسبت داده‌اند. اثر مشهور او تاریخ بغداد و اثر دیگر او المنثور و المنظوم است.
ابن طیفور این کتاب را در چهارده جز تالیف نمود که تنها دو جز یازدهم و دوازدهم آن باقی مانده و بقیه اجزای آن مفقود گردیده است. بخشی از جز یازدهم کتاب فوق، به نام بلاغات النساء هم اکنون در دسترس است.
این کتاب که اکنون به صورت مستقل تحت همین عنوان چاپ شده است، حاوی سخنان برخی از زنان اندیشمند و خطبای
عرب زبان است.
ابن طیفور خطبه حضرت فاطمه (علیه‌السّلام) را پس از سخنان
عایشه،
همسر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌واله‌وسلم)، ذکر کرده است.
این کتاب از قدیمی‌ترین منابع مکتوبی است که خطبه حضرت با سلسله اسناد در آن موجود است و هم اکنون در دسترس ما قرار دارد.
مختصر بصائر الدرجات، تالیف حسن بن سلیمان حلّی: سعد بن عبدالله اشعری قمی از علمای بزرگ و از محدثان جلیل القدر شیعه (م ۳۰۰ ه)، کتابی به نام بصائر الدرجات را تالیف نمود.
این کتاب که حاوی احادیث اعتقادی و تاریخی در اثبات عقاید شیعه بود، تا قرن هشتم هجری در دست علمای شیعه بوده و بنا به نقل مرحوم مجلسی از کتب مورد اعتماد نزد آنان به شمار می‌آمده است.
حسن بن سلیمان حلّی که او نیز از علمای شیعه در
قرن هشتم بود، بخشی از احادیث کتاب بصائر الدرجات را گزینش کرد و ضمن اضافه نمودن برخی احادیث دیگر به این مجموعه، آن را مختصر بصائر الدرجات نامید. مرحوم حسن بن سلیمان، در ضمن ذکر حدیث مفصلی از
امام صادق (علیه‌السّلام)، به گونه‌ای مختصر و گذرا و بدون ذکر اصل خطبه، اشاره‌ای به محتوای آن نموده است.
السقیفه و فدک، تالیف احمد بن عبدالعزیز جوهری: احمد بن عبدالعزیز از محدّثان اهل سنت در قرن دوم هجری است. او مورخ و ادیب و شاعر توانایی بود و در
علم حدیث نیز تبحر داشت و از جمله محدثان مشهور آن
عصر به شمار می‌آمد. کتاب السقیفه و فدک و اخبار الشعرا از جمله تالیفات اوست. جوهری در سال ۳۲۳ ه در
بصره بدرود حیات گفت.
کتاب السقیفه و فدک چنان که از نام آن پیداست، حاوی مطالبی درباره دو واقعه مهم تاریخی صدر اسلام است. این کتاب اکنون موجود نیست، اما
ابن ابی الحدید معتزلی در کتاب گرانسنگ خود به نام شرح نهج البلاغه، بخشهایی از این کتاب را نقل نموده است. کتابی که اکنون به نام السقیفه و فدک، از احمد بن عبدالعزیز جوهری، وجود دارد، در اصل مطالب جمع‌آوری شده از شرح نهج‌البلاغه
ابن ابی الحدید است. جوهری بخشهایی از خطبه حضرت را به دو طریق با ذکر سلسله اسناد آورده است.
مقاتل الطالبیین، تالیف
ابوالفرج اصفهانی: گذشت که علی بن الحسین، معروف به ابوالفرج اصفهانی، متوفای ۳۵۶ه، کتابی مستقل پیرامون خطبه حضرت نگاشته که حوادث روزگار آن را از بین برده است. ابوالفرج در سال ۲۸۴ه در
اصفهان زاده شد. او پس از طی مراحل مقدماتی در علوم مختلف چون
تاریخ،
ادب،
شعر، حدیث، و…، شهرت یافت. ابوالفرج دارای آثار و تالیفات بی‌شماری است که مشهورترین آنها کتاب حجیم و دایره المعارف‌گونه
الاغانی است که از شهرت بسزایی برخوردار است.
از دیگر آثار او کتاب ذی قیمت مقاتل الطالبیین است. او در این کتاب به ذکر زندگینامه فرزندان
عبدالمطلب و شهدای طالبی از عصر
نبوت تا زمان حیات خود پرداخته است.
ابوالفرج در این کتاب اشاره‌ای به صدور این خطبه نموده و در شرح حال
زینب کبری (سلام‌الله‌علیها) نوشته است: والعَقیله هی الّتی روی
ابن عباس عنها کلام فاطمه فی فدک، فقال: حدثتنی عقیلتنا زینب بنت علی (علیه‌السّلام).
شرح الاخبار فی فضائل الائمه الاطهار، تالیف نعمان بن محمد: این کتاب توسط نعمان بن محمد، معروف به
قاضی نعمان مغربی، متوفای ۳۶۳ه و از علمای شیعی اسماعیلی، نگاشته شده است. موضوع کتاب بیان احادیث در فضایل و مناقب ائمه
اهل البیت (علیه‌السّلام) است.
قاضی نعمان، بخشی از خطبه حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) را بدون ذکر
سند، به صورت
مرسل از
عبدالله بن سلام از فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) نقل نموده است.
من لا یحضره الفقیه، تالیف
شیخ صدوق (رحمة‌الله‌علیه): محمد بن الحسین، معروف به شیخ صدوق در سال ۳۸۱ه وفات یافت.
مرحوم صدوق یکی از علمای طراز اول جهان تشیع و یکی از ارکان مهم مذهب شیعه است. کتاب من لا یحضره الفقیه که یکی از چهار منبع اصلی حدیث نزد
شیعه امامیه به شمار می‌رود، از تالیفات اوست. شیخ صدوق در این کتاب بخشی از خطبه فدک را از حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) نقل نموده و در آخر نوشته است: و الخطبه طویله اخذنا منها موضعَ الحاجه.
علل الشرائع، تالیف مرحوم صدوق (رحمة‌الله‌علیه): مرحوم صدوق در حوزه تالیف و تصنیف یکی از پرکارترین عالمان شیعه است. کتاب علل الشرائع که از زاویه
فلسفه احکام به احادیث نظر افکنده است، از جمله مصنفات او به شمار می‌رود. شیخ در این کتاب، آن مقدار از خطبه را که در کتاب من لا یحضر آورده بود، با دو سند مختلف دیگر ذکر کرده است.
المناقب، تالیف احمد بن موسی بن مَردُویَه اصفهانی، متوفای ۴۱۰ ه: این کتاب هم اکنون مفقود است. اسعد بن شقروه، متوفای ۶۳۵ ه، در کتاب خود به نام الفائق، خطبه حضرت را از این کتاب نقل نموده است. اکنون کتاب فوق‌الذکر نیز وجود ندارد، اما سید بن طاووس در کتاب الطرائف، خطبه فدک را از کتاب الفائق نقل نموده است.
بنابراین، کتابی که هم اکنون تحت عنوان المناقب
ابن مردویه منتشر شده است، در حقیقت احادیثی است که مرحوم
سید بن طاووس در کتاب
الطرائف خود از کتاب الفائق، از کتاب المناقب نقل نموده است.
نثر الدرر، تالیف منصور بن حسین رازی: منصور بن حسین رازی، معروف به ابو سعد آبیِ وزیر، یکی از علمای شیعی مذهب و از اهالی
ری بود. او از ادبا و دانشمندان قرن پنجم هجری است که مدتی وزارت مجد الدوله رستم بن فخرالدوله را عهده‌دار بود.
از مصنفات او کتاب هفت جلدی نثر الدرر است که البته به نام نثر الدر چاپ شده و معروف است. نزهه الادیب و التاریخ از دیگر آثار او به شمار می‌رود. کتاب نثر الدرر حاوی بخش زیادی از خطبه حضرت است، که متاسفانه بدون ذکر سند آمده است.
الشافی فی الامامه، تالیف مرحوم
سید مرتضی: علی بن الحسین موسوی، معروف به سید مرتضی، یکی از ارجمندترین و بزرگ‌ترین مصنفان و از قدمای دانشمندان شیعه امامیه به شمار می‌رود. او در موضوعات مختلف از قبیل
فقه،
حدیث،
اصول فقه و تاریخ، صاحب تالیف و تصنیف است.
کتاب الشافی فی الامامه چنان که از نام آن پیداست، در بیان احادیث مربوط به مسئله
امامت و از جمله تالیفات هم این دانشمند شیعه به شمار می‌آید. مرحوم سید مرتضی بخشی از خطبه فدک را به سه طریق از استادش ابوعبداللّه مرزبانی نقل نموده است.
دلائل الامامه، تالیف محمد بن جریر طبری: باید توجه داشت که علی‌رغم تشابه اسمی و اشتراک در آبا و
اجداد و حتی اشتراک در
کنیه، این محمد بن جریر، غیر از
محمد بن جریر طبری مشهور، صاحب
تفسیر و تاریخ، است. همچنین این شخص، کسی غیر از محمد بن جریر شیعی، صاحب کتاب المُسْتَرشَدُ فی الامامه است. این شخص معروف به طبری صغیر در مقابل طبری کبیر است که به صاحب تفسیر و تاریخ اطلاق می‌شود. او از علمای قرن پنجم هجری به شمار می‌آید.
مفصل‌ترین متن موجود و متنی که بیشتر علمای متاخر و معاصران از آن بهره جسته‌اند، متن خطبه حضرت در این کتاب است. مرحوم طبری این خطبه را به نُه طریق مختلف با ذکر سلسله اسناد آن آورده است.
مقتل الحسین (علیه‌السّلام)، تالیف موفق بن احمد مکی: موفق بن احمد، مشهور به خطیب خوارزمی، متوفای ۵۶۸ه است. او در این کتاب بخشی از خطبه را به نقل از
عایشه ذکر کرده است.
الاحتجاج، تالیف
ابو منصور طبرسی: احمد بن علی بن ابی طالب، مشهور به ابو منصور طبرسی، یکی از علمای شیعه و از محدثان و مؤلفان قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری است. کتاب الاحتجاج که مشتمل است بر احتجاجات
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌واله‌وسلم) و
ائمه (علیه‌السّلام) و بعضی از
صحابه و برخی از علمای اسلام با مخالفین خود، یکی از تالیفات اوست.
متاسفانه احادیث این کتاب به غیر از آنچه از تفسیر منسوب به
امام عسکری (علیه‌السّلام) نقل شده، به صورت مرسل و بدون سند است. مرحوم طبرسی این خطبه را به صورت مشروح از عبدالله بن حسن نقل نموده است.
منال الطالب فی شرح طَوال الغرائب، تالیف مبارک بن محمد الجزری: این دانشمند به
ابن اثیر معروف است و به سال ۶۰۶ هجری
وفات یافته است.
ابن اثیر در این کتاب، خطبه حضرت را مفصل و با شرح لغات آن، در فصل احادیث الصّحابیات، به صورت مرسل از زینب کبری، دختر امیر مومنان (علیه‌السّلام)، نقل نموده است.
تذکره الخواص من الامّه فی ذکر مناقب الائمه، تالیف
سبط ابن الجوزی: ابو مظفر یوسف بن قُزُغْلی بن عبدالله، معروف به
سبط ابن جوزی حنفی، این کتاب را در خصوص ذکر مناقب و فضایل ائمه اهل البیت به رشته تحریر درآورده است.
ابن جوزی بخش مختصری از خطبه فدک را به صورت مرسل از شعبی نقل نموده است.
وی در سال ۶۵۴ه بدرود حیات گفته است.
شرح نهج‌البلاغه، تالیف
ابن ابی الحدید معتزلی: این کتاب که یک دوره کامل تفسیر و شرح سخنان
امام علی (علیه‌السّلام) در نهج‌البلاغه است، از شروح معتبر و قابل استفاده به شمار می‌رود و حاوی اطلاعات تاریخی مفیدی است.
ابن ابی الحدید این خطبه را از کتاب السقیفه و فدک جوهری نقل نموده است.
شرح نهج‌البلاغه، اثر علی بن میثم بحرانی:
ابن میثم بحرانی، متوفای ۶۷۹ ه، بخش کوتاهی از خطبه را بدون ذکر سند آورده است.
کشف الغمه فی معرفه الائمه، اثر
علی بن عیسی اربلی: علامه ابوالحسن علی بن عیسی بن ابوالفتح اربلی، از علمای شیعه امامیه به شمار می‌رود. او این خطبه را از کتاب السقیفه و فدک جوهری نقل نموده است.
معادن الحکمه فی مکاتیب الائمه، تالیف علَم الهدی بن فیض کاشانی: مؤلف در این اثر نامه‌ها و رساله‌های ائمه را جمع‌آوری نموده است. علم‌الهدی بخشی از خطبه را بدون ذکر سند آورده است.
جدا از مصادر و منابع فوق، عده‌ای دیگر از علمای ادب و حدیث در ضمن شرح لغات به صدور این خطبه از حضرت اشاره نموده‌اند. این افراد عبارتند از:
۱ –
خلیل بن احمد الفراهیدی، متوفای ۱۷۵ هجری ق. او در
کتاب العین می‌نویسد: و فی الحدیث: جائت فاطمه الی ابی بکر فی لَمیمهٍ من حفدها و نسا قومها.
۲ –
جارالله محمد بن عمر الزمخشری، متوفای ۵۳۸ هجری ق، در کتاب الفائق در مادّه «اللّمّه» می‌نویسد: و فی حدیث فاطمه انها خرجت فی لَمّهٍ من نسائها تتوطَّا ذیلها حتی دخلت علی ابی بکر.
۳ – ابوالفرج عبدالرحمان بن علی بن
الجوزی، متوفای ۵۹۷ هجری ق، در کتاب غریب الحدیث نوشته است: و فی الحدیث: ان فاطمه خرجت فی لَمّهٍ من نسائها الی ابی بکر فعاتبته، ای فی جماعه، و قیل من الثلاث الی العشر.
۴ – مبارک بن محمد جزری، معروف به
ابن اثیر، متوفای ۵۶ هجری، در کتاب النهایه فی غریب الحدیث به شرح لغات و اصطلاحات برخی از احادیث پرداخته، و به این مناسبت در مادّه «لمّه» به بخش کوتاهی از خطبه اشاره نموده است.
۵ –
ابوالفضل جمال الدین بن منظور، متوفای ۷۱۱ هجری ق، در کتاب
لسان العرب به این خطبه اشاره کرده است.
از میان این مصادر، برخی از منابع دست اول و بخشی نیز از منابع متاخر و دست دوم به شمار می‌روند. در میان مؤلفان فوق‌الذکر، ده نفر شیعه و دوازده نفر از اهل سنت‌اند. قدیمی‌ترین کتابی که خطبه در آن آمده، کتاب بلاغات النساء
ابن ابی طیفور است.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «خطبه فدک»، تاریخ بازیابی۹۵/۱۱/۲۷.
