خربة المفجر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خِربَة المَفْجَر، خِربَة المَفْجَر، ویرانه‌های قصری اموی در غرب
اردن است.
این بنا به
قصر ابن‌هشام نیز شهرت دارد و در وادی‌النُوَیْعِمِه، در دو کیلومتری شمال
اریحا، در کنار رود اردن واقع است. ترکیب خربة‌المفجر به‌معنای مکانی‌که‌در آن آب از زمین می‌جوشد، حاکی از وفور آب در این ناحیه‌است
(.
براساس کتیبه یافت شده در بنا، این قصر را
هشام بن عبدالملک (حک: ۱۰۵ـ۱۲۵) برای
شکار و تفریح و سکونت در زمستان ساخته بود
که طبق پژوهش های انجام‌شده، در زمان خود وی تکمیل نشده بوده و پس از زلزله ۱۲۹ نیز ویران گردیده است. خربة‌المفجر در قرن ششم مدت کوتاهی مسکونی شد و بعضی اصلاحات در آن انجام گردید و در قرن دهم، اهالی از مصالح آن برای ساخت خانه‌های خود استفاده کردند. تا زمان حفاری به این مجموعه توجهی نشده بود
.
محوطه خربة‌المفجر را وارن و کندر در ۱۲۹۰/۱۸۷۳ و سپس بلیس و هانتر در ۱۳۱۲/ ۱۸۹۴ بررسی کردند و اهمیت آن را در گزارشهای خود گوشزد نمودند. آنها سه تپه خاکی در محوطه شناسایی کردند. پس از جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ـ ۱۹۱۸)، هزاران قطعه آثار موجود در این تپه‌ها از جمله ستون، سرستون و قالب های گچی را دزدیدند. در نتیجه، دولت تحت قیمومیت
فلسطین در ۱۳۱۳ و ۱۳۱۴ش حفاری مستمری را به‌سرپرستی همیلتون و برامکی انجام داد که این حفاری ها در دوازده مرحله تا ۱۳۲۷ش ادامه یافت و بقایای
قصر و بناهای ضمیمه آن از زیر خاک بیرون آورده‌شدند.
مطالعات بعدی نشان داد برای ساخت قسمتهایی از بنا از مصالح
کلیسایی که در آن نزدیکی قرار داشته، استفاده‌شده‌است. در۱۳۳۶و۱۳۳۷ش، عونی‌الدجانی محوطه‌ای را در شمال قصر خربة‌المفجر کشف و مشخص کرد که آن محوطه شامل بناهای مسکونی و انبار موادغذایی سازندگان و غلامان قصر بوده است.
براساس کتیبه‌ها، کارگران بنا یونانی، عرب‌زبان، مسیحی و مسلمان بودند.
مصالح این بنا سنگ تراش‌خورده، آجر و چوب بوده‌است و برای تاق ها از آجر و سنگ گچ استفاده شده که هر دو مادّه، خوب با ملاط مخلوط می‌شدند و با آب و هوای منطقه سازگار بودند.
نظام پیچیده آبیاری آن‌جا در دوره حکومت روم شکل گرفته بود و آب مورد نیاز ساختمان های مسکونی و نیز کشاورزی را از سه چشمه عین‌السلطان، عین النُوَیعمه و عین‌الدَیوک تأمین می‌کرد.
مجموعه خربة‌المفجر شامل سه قسمت اصلیِ قصر،
مسجد و حمام، در داخل حصاری در پشت یک حیاط مستطیل‌شکل ساخته شده‌است.
این حیاط از شمال به جنوب در حدود ۱۳۵ متر طول و از مشرق به مغرب ۵۴ متر عرض دارد. در جانب جنوبی حیاط، ورودی و در مرکز آن حوض مربع سنگی به ضلع شانزده متر قرار دارد. در وسط حوض، فواره چرخان سنگی تعبیه شده و در کف و سطوح داخلی دیوارهای آن، لایه‌ای ضخیم از آهک و سفال خردشده به کار رفته و در قسمت فوقانی دیوارها، آجرکاری شده‌است. این نوع پوشش در سرداب و حوض های حمام نیز به کار رفته‌است. بر بالای حوض، کلاه‌فرنگی هشت‌ضلعی روی هشت ستون قوس‌دار با گنبد قرار گرفته‌است. طراحی این کلاه‌فرنگی بدون تردید برگرفته از قبة‌الصخره در قدس است.
این قصر قلعه‌گونه در دو طبقه، به شکل چهارگوشی است که ضلع شرقی آن ۲۶ر۶۱ متر، اضلاع جنوبی و غربی آن ۶۸ر۶۴ متر و ضلع شمالی آن ۶۱ر۶۴ متر است. درشمال قصر حیاط دیگری واقع شده و در چهار گوشه قصر برجی به شکل ۴ ۱ دایره و در وسط دیوارهای غربی و شمالی آن برجی نیم‌دایره تعبیه شده‌است.
نمای
قصر به شکل غیرمتقارن، شامل رواقی با پنج دهانه طاق‌دار در جانب چپ برج ورودی است و چهار دهانه در جانب راست برج دارد، لیکن رواق طبقه دوم در هر جانب شش دهانه دارد.
اتاقها پشت رواقها قرار دارند. ورودی اصلی قصر در دیوار شرقی و میان دو برج تعبیه شده و دیوارهای طرفین آن دارای نشیمنگاه های سنگی و تاقچه‌های مزیّن است. بر بالای ورودی طاق بزرگی قرار دارد که مانند طاقهای اندلسی، شامل تعدادی طاق کوچک‌تر است.
ورودی کاخ به صحنی به اندازه ۲۸ متر × ۲۹ متر باز می‌شود. ایوان طبقه بالا نرده‌گذاری شده است و ستون های آن مانند طبقه اول قاب‌بندی گچ‌بری دارند. در چهار گوشه بنا، پلکانی برای دسترسی به طبقه دوم تعبیه شده و در کنار پلکان غربی، سردابی برای گذران تابستان ساخته شده‌است.
در فاصله حدود هفت متری شمال‌شرقی قصر، بقایای مسجدی به‌ابعاد ۱ر ۱۷ متر×۶ر۲۳متر قرار دارد که دسترسی به آن از طریق دری که در جانب راست محراب است یا از طریق سه دری که در جانب شمالی مسجد قرار داشته، امکان‌پذیر بوده است. احتمالا درِ کنارِ محراب‌به مالکان قصر و ملازمان آنها اختصاص داشته است.
حمام با حدود چهل مترمربع وسعت در شمال قصر قرار دارد و بهتر از بقیه قسمت های آن باقی‌مانده است. این بنا از بزرگ‌ترین و زیباترین حمام هایی است که تاکنون شناسایی شده‌اند و شامل یک ورودی، تالار یا خنکخانه در مرکز، گرمخانه، دیوان یا اتاق استراحت و حوض بوده که از طریق
دهلیز طاق‌داری به کاخ متصل می‌شده‌است. ورودی اصلی حمام به شکل هشتی گنبددار، در وسط ضلع شرقی قرار دارد که در دیوارهای آن طاقچه‌های بسیاری برای قراردادن مجسمه تعبیه شده‌است. ورودی های فرعی دیگری در سایر قسمت های حمام وجود دارد.
تالار یا خنکخانه فضای مربعی به ضلع سی متر است که در هر ضلع آن به‌جز ضلع شرقی، سه محوطه بزرگ نیم دایره شکل به عنوان نشیمنگاه ساخته شده‌است. خنکخانه با شانزده ستون ساخته شده‌است. اجزای دیگر حمام شامل گرمخانه، اتاق مشت‌ومال و اتاق انتظار در قسمت شمال خنکخانه قرار گرفته‌اند و از فضای خنکخانه کوچک‌ترند و ارتباطی میان آنها و حمام و سرویسهای بهداشتی که بی‌تناسب بزرگ بودند، نیست.
گرمخانه با حدود ۶ر۵ مترمربع مساحت، با مجراهای زیرزمینی که مستقیمآ به آتشدان متصل بودند، گرم می‌شد. دیوان یا اتاق استراحت که به استراحتِ خلیفه پس از استحمام اختصاص داشته یا به عنوان اتاق پذیرایی خصوصی استفاده می‌شده، در شمال تالار خنکخانه است. هر ضلع این اتاق گنبددار مربع‌شکل ۸ر۴ متر است و یک محوطه نیم‌دایره‌شکل با سقف نیم‌گنبدی در آن قراردارد. در سه طرف دیوان، سکوهای نشیمن به ارتفاع شصت سانتیمتر تعبیه شده که هم‌سطح محوطه نیم‌دایره است.
ویژگی بارز مجموعه خربة‌المفجر تزیینات متنوع آن است. با این‌که آثار تزیینی در تمامی قسمت های مجموعه به دست آمده است، اما کاخ و حمام بیشترین طرح های تزیینی را دارند. در این کاخ بیش از ۲۵۰ نمونه آثار نقاشی دیواری یافت شده‌است. علاوه بر آن، نمونه‌های گچ‌بری، موزاییک‌کاری، سنگ های تراش‌خورده و حجاری شده از نقوش انسانی، گیاهی، حیوانی و طرحهای انتزاعی طی حفاری های این مجموعه به دست آمده که بیشتر آنها در
موزه باستان‌شناسی فلسطین در بیت‌المقدس و برخی نیز در خربة‌المفجر نگهداری می‌شوند
مهم‌ترین پیکره‌های اموی در خربة‌المفجر، به صورت تمام و نیم‌تنه با گچ قالبی و سنگ ساخته شده و روی طاقچه‌های درون دیوارها و لچکیهای دور گنبد قرار داده شده بودند. پیکره‌های زنان و دختران جوان فربه و کوتاه قد، مردان و حیواناتی چون کبک، بز کوهی، اسب بالدار، میمون و خرگوش به‌وفور بوده و ارزنده‌ترین آنها پیکره
هشام بن عبدالملک است که تقریبآ در اندازه واقعی، درون طاقچه‌ای در مدخل حمام، با شمشیری کوچک بر حمایل و دو شیر نشسته در دو طرفش قرار داشته است.
در موزاییک‌کاریهای خربة‌المفجر از سنگهایی با رنگ طبیعیِ قهوه‌ای، قرمز، زرد، خاکستری مایل به آبی و شیری استفاده شده‌است.
کف بیشتر قسمتهای بنا با موزاییکهای رنگی و سنگهای مرمر پوشیده و در کف تالار حمام، ۳۱ طرح متفاوت انتزاعی کار شده‌است. زیباترین موزاییک‌کاری مجموعه که زیباترین موزاییک‌کاری اموی نیز محسوب می‌شود، در اتاق استراحت خلیفه در حمام (دیوان) به کار رفته و شامل درختی است که در طرف راست آن، شیری در حال هجوم به غزالی و در طرف چپ آن، دو آهو در حال خوردن برگ و گیاهان نشان داده شده‌اند. طرح و رنگمایه‌های درخت، رنگ زمینه و تقابل شیر و غزال در این اثر از شاهکارهای
نقاشی دوره اموی است.
گچ‌بری های خربة‌المفجر نیز از بهترین تزیینات دوره امویان محسوب می‌شود
و گاهی در قابهای گچی، جامهایی که درونشان نقوش برجسته اشخاص است، دیده می‌شود.
بیشتر نقاشیها در حمام و قصر روی سطحی از گچ یا لعاب کار شده‌اند. در نقاشیهای مجموعه خربة‌المفجر، طرحهای پیچ‌درپیچ انتزاعی با پیچک های مو در هم گره خورده و نقوش بدیعی ایجاد کرده‌اند
موزاییک‌کاریهای خربة‌المفجر در کف سرداب، تالار حمام و دیوان، بسیار جالب توجه‌اند. موزاییک‌کاری های سرداب کیفیت پایین‌تری دارند، لیکن در تالار و حمام بسیار زیبا و ظریف با سنگ کار شده‌اند. این آثار در مجموع شامل ۴۲ کفپوش (۳۸ کفپوش در تالار و چهار کفپوش در دیوان) است. نقوش به کار رفته در موزاییک ها با نقشهای درهم تابیده گل و بته کار شده‌اند.
از مزایای خربة‌المفجر، استقلال حمام و مسجد است یعنی علاوه بر حمام کوچک داخل قصر، حمام بزرگی خارج قصر قراردارد و علاوه بر مسجد کوچک قصر، مسجد بزرگ دیگری در جوار حمام خارجی است. حمام بزرگ از حیث وجود مکان هایی برای تفریح‌واستراحت مشابه حمام های رومی، اما به‌سبب داشتن نقوش هندسی و تزیینات متفاوت است.
این قصر تلفیقی از ویژگی های معماری شهرنشینی و سازه‌های صحرانشینی است و از هنر
بین‌النهرین ، روم شرقی و به‌ویژه معماری نظامی ایران ساسانی تأثیر گرفته‌است.
تصویر ردیف پرندگان کاخ قُصَیر عمره در اردن تحت تأثیر نقاشیهای خربة‌المفجر است.
(۱) دیمتری برامکی، «تطور الهندسة المعماریة و الفن فی عهد الامویین»، در مؤتمر الآثار فی البلاد العربیة، ج ۲، (بغداد ۱۹۵۷).
(۲) عفیف بهنسی، الشام: لمحات آثاریة و فنیة، بغداد ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۳) عونی خلیل دجانی، «حفائر فی مدینة أریحا
الاردن»، در مؤتمر الآثار فی البلاد العربیة، همان.
(۴) انور رفاعی، تاریخ الفن عند العرب و المسلمین، (دمشق) ۱۳۹۷/ ۱۹۷۷.
(۵) ثروت عکاشه، موسوعة التصویر الاسلامی، بیروت ۱۹۹۹.
(۶) گ لنکستر هاردینگ، آثار
الاردن، تعریب سلیمان موسی، عَمّان (۱۹۸۲).
(۷) جان هواگ و هانری مارتن، سبک‌شناسی هنر معماری در سرزمین‌های اسلامی، ترجمه پرویز ورجاوند، تهران ۱۳۸۴ش.
(۸) Keppel Archibald Cameron Creswell, Early Muslim architecture, Oxford ۱۹۶۹, repr NewYork ۱۹۷۹.
(۹) idem, a short account of early Muslim architecture, revised and supplemented by James W Allan, Aldershot, Engl ۱۹۸۹.
(۱۰) EI۲, sv "Khirbat al- Mafdjar" (by E Baer).
(۱۱) Richard Ettinghausen and Oleg Grabar, The art and architecture of Islam: ۶۵۰-۱۲۵۰, Harmondsworth, Eng ۱۹۸۷.
(۱۲) Oleg Grabar,"The paintings", in R W Hamilton, Khirbat al Mafjar: an Arabian mansion in the Jordan valley, Oxford ۱۹۵۹.
(۱۳) R W Hamilton, Khirbat al Mafjar, ibid.
(۱۴) Dalu Jones, "The elements of decoration: surface pattern and light", in Architecture of the Islamic world, ed George Michell, London: Thames and Hudson, ۱۹۸۴.
/ عبدالکریم عطارزاده /
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خِربَة المَفْجَر»، شماره ۶۹۷۶.
