خاستگاه تفکر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بی شک حیات انسانی حیاتی فکری است و آن با ادراکی سامان مى یابد که فکر نامیده می‌شود.
بر اساس آیه ۳۱
مائده ،
پس از آنکه
قابیل هابیل را کشت،
خداوند زاغی را برانگیخت تا
زمین را بکاود و به او نشان دهد چگونه جسد برادرش را پنهان کند: «فَبَعَثَ اللّهُ غُرابـًا یبحَثُ فِی الاَرضِ لِیرِیهُ کیفَ یوری سَوءَةَ اَخِیه...». این
آیه که در نوع خود بی نظیر است، بیانگر حال
انسان در بهره‌وری از حس است؛ بدین صورت که او ابتدا خواص اشیا را از ناحیه حس تحصیل می‌کند. سپس با
تفکر در آن‌ها به اهداف و مقاصد خود در زندگی دست می‌یابد، همان گونه که در بحث علمی شناخت شناسی ـ برخلاف نظر کسانی که
علم را فطری انسان و بر اساس تذکر می‌دانند ـ به اثبات رسیده که
علوم و معارف فکری انسان همه به حسّ منتهی می‌شوند؛ توضیح آنکه، انسان دارای علوم گسترده غیر قابل شمارشی است که روز به روز افزایش می‌یابند و اگر به گذشته بازگردیم خواهیم دید علوم بالفعل وی به تدریج نقصان یافته و در نهایت به صفر می‌رسند و این خداوند است که با هدایت خویش: «الَّذی اَعطی کلَّ شَیء خَلقَهُ ثُمَّ هَدی»،
«والَّذی قَدَّرَ فَهَدی»
و فراهم آوردن اسباب دانایی وی (حسّ و فکر) چیزهایی را که نمی‌دانسته به او آموخته است: «عَلَّمَ الاِنسـنَ ما لَم یعلَم».
قرآن کریم در آیه ۷۸
سوره نحل تصریح می‌کند آدمی هنگامی که از مادر متولد می‌شود چیزی نمی‌داند و خدا (برای دانا شدن او) سمع و بصر و
قلب را برایش قرار می‌دهد: «واللّهُ اَخرَجَکم مِن بُطُونِ اُمَّهاتِکم لا تَعلَمونَ شیـئا وجَعَلَ لَکمُ السَّمعَ والاَبصارَ والاَفئدَة».
کوتاه سخن آنکه تأمل در حال انسان و تدبر در
آیات قرآن ، مانند آیه ۳۱ مائده
گویای این نکته است که علوم نظری انسان ـ یعنی
علم به خواص اشیا و معارف عقلی که پیرو آن به دست می‌آید ـ از حسّ شروع می‌شود و خداوند از طریق حس، خواص
اشیا را به وی می‌آموزد. به طور کلی آیاتی که مشتمل بر تعابیری چون «ألم تر»، «أفلا یرون»، «أفرأیتم» و «أفلا تبصرون»اند، انسان را به جزئیاتی که خواص قابل احساس دارند سوق می‌دهند و آیاتی که از تعبیراتی مانند «لقوم یعقلون»، «یتفکرون»، «یتذکرون» و «یفقهون» استفاده کرده‌اند انسان را به ادراک کلیات عقلی که به مبدأ و
معاد ارتباط دارند، فرا می‌خوانند.
بیشترین بهره‌برداری از حس، مربوط به توده مردم است که از
تعقل در دقایق امور و
ادراک حقیقت آن‌ها و راهیابی به مصالح و مفاسدشان قاصرند و بهره‌مندی از
عقل ، ویژه خواص اندک شمار مردم است، از همین رو در برخی آیات، سمع بر عقل مقدم شده است: «و قالوا لَو کنّا نَسمَعُ اَو نَعقِلُ ما کنّا فی اَصحابِ السَّعیر».
(۱) قرآن کریم.
(۲)الطباطبایی (م. ۱۴۰۲ ق.)، المیزان، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.
دائرة المعارف قرآن اسلامی، برگرفته از مقاله «تفکر».
