• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

خاستگاه تصوف

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


درباره منشأ و خاست‌گاه تصوف و عرفان اسلامی اختلاف نظر جدی بین شرق‌شناسان و اهل تصوف وجود دارد؛ شرق‌شناسان منشأ تصوف را خارج از حیطه اسلام و صوفیه آن‌را کاملا داخل دینی و اسلامی ‌می‌دانند.


محققان و شرق‌شناسان از سدۀ ۱۹م به بعد، نظریات و آراء گوناگونی دربارۀ اصل و منشأ تصوف ابراز کرده‌اند و به سبب شباهت‌های موجود میان تصوف و عرفانِ اسلامی با سایر مکاتب عرفانی، خاست‌گاه آن را در بیرون از مرزهای اسلام، و در دیگر ادیان و مکاتب دانسته‌اند.
برخی هم‌چون ثولوک در کتاب «تصوف یا حکمت ایرانی»، و پالمر در کتاب «عرفان شرقی»، به تأثیر ادیان و اندیشۀ ایرانی بر تصوف اشاره کرده‌اند
[۱] عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه بر فی التصوف الاسلامی و تاریخه نیکلسن، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
[۲] زرین‌کوب، عبدالحسین، ج۱، ص۱۲-۱۳، ارزش میراث صوفیه، تهران، ۱۳۵۳ش.
[۳] بدوی، عبدالرحمان، ج۱، ص۳۱-۳۲، تاریخ التصوف الاسلامی، کویت، ۱۹۷۸م.
برخی دیگر چون ویلیام جونز، ماکس هورتن، آلفرد فون کرمر و ر.
س. زنر نیز از تأثیر آراء هندویی و بودایی بر عارفان مسلمان سخن به میان آورده‌اند؛ و کسانی چون وینفلد، نیکلسن و مِرکس به تأثیر اندیشۀ نوافلاطونی بر عارفان اسلامی اشاره کرده‌اند.
آسین پالاسیـوس، ونسینک، تور آندره و مارگارت اسمیث نیز به دنبال کشف روابط عارفان مسلمان با راهبان مسیحی بوده‌اند.
[۴] عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه بر فی التصوف الاسلامی و تاریخه نیکلسن، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
[۵] زرین‌کوب، عبدالحسین، ج۱، ص۱۳، ارزش میراث صوفیه، تهران، ۱۳۵۳ش.
[۶] بدوی، عبدالرحمان، ج۱، ص۳۲-۴۳، تاریخ التصوف الاسلامی، کویت، ۱۹۷۸م.
[۷] غنی، قاسم، ج۱، ص۱۵۱-۱۶۹، تاریخ تصوف در اسلام، تهران، ۱۳۶۶ش.


به هر حال، چنان‌که برخی محققان دیگر اشاره کرده‌اند، جست‌وجوی شرق‌شناسان و عرفان‌پژوهان غربی به دنبال ریشه‌های غیراسلامی تصوف، بیشتر از آن روی بوده است که آنان تنها به یک جنبه یا جنبه‌های معدودی از تصوف توجه می‌کردند، و یا آن‌که با ابعاد معرفتی دین اسلام آشنایی کاملی نداشتند و از این روی، اسلام را بستر مساعد و مناسبی برای ظهور و رشد اندیشه‌های عرفانی نمی‌یافتند؛ حال آن‌که تصوف و عرفان اسلامی، هم از بُعد عملی و هم از بُعد نظری، ریشه در کتاب و سنت دارد.

۲.۱ - سیره عملی معصومین

سیرتِ عملی پیامبر اکرم (ص) و امامان شیعه، به‌ویژه علی (ع) ــ که بسیـاری از صوفیان سلسلۀ خود را به او می‌رسانند ــ گواهی روشن و آشکار از حیاتِ زاهدانه و عارفانه است.

۲.۲ - آیات و روایات و ادعیه

افزون بر آن، بسیاری از آیات قرآن، روایات و سخنان معصومین (ع)، و هم‌چنین دعاها و مناجات‌های باقی‌مانده از آنان بر پرهیز از تجمل و دنیاپرستی، و زندگانـی زاهدانه و عارفـانه تأکید دارد و از جمله منابعِ مبانی و اصول معارف عرفانی به شمار می‌روند.
بنابر این، فرض خاست‌گاهی غیراسلامی برای تصوف پذیرفتنی نیست.

۲.۳ - شباهت عرفان‌ها

اما از سوی دیگـر، باید اذعان داشت که عرفان در معنای عام خود، یعنی راه وصول به حقیقت مطلق و شناخت وجودِ لایزال، پدیداری مشترک در همۀ ادیان است که ریشه در فطرت الاهی انسان دارد و جریان روحانی عظیم و فراگیری است که در طول تاریخ بشریت از میان همۀ ادیان گذشته است.
از این‌رو، ظهور باورها، شیوه‌ها، دریافت‌ها و بیان‌های مشابه را نمی‌توان صرفاً به معنای منشأ داشتن یک جریان عرفانی در جریانی دیگر، یا وام‌دار بودن یکی به دیگری به‌شمار آورد.

۲.۴ - تأثیر و تأثر متقابل

به‌علاوه، تصوف نیز هم‌چون دیگر پدیده‌های تاریخی، در بستر خاص خود به ظهور رسیده، و مانند دیگر پدیده‌های دینی، فرهنگی و علمی، در تعامل با اندیشه‌ها و دیدگاه‌های گوناگون، و از این‌رو دست‌خوش دگرگونی و تأثیر و تأثر بوده است.
به این ترتیب، در تحقیقات دربارۀ تصوف ضروری است که میان خاست‌گاه، و جریان تعاملات و تحولات بعدی تمایزی روشن قائل شد و بدون آمیختگی یکی با دیگری به بررسی آن‌ها پرداخت.
[۸] زرین‌کوب، عبدالحسین، ج۱، ص۱۴-۱۵، ارزش میراث صوفیه، تهران، ۱۳۵۳ش.
[۹] بدوی، عبدالرحمان، ج۱، ص۴۴ بب‌، تاریخ التصوف الاسلامی، کویت، ۱۹۷۸م.


امام خمینی در آثار خویش دو تصویر متفاوت از تصوف دارد: در یک تصویر، تصوف علمی است که در عرض سایر علوم شرعی و دینی قرار دارد و در تصویر دوم، تصوف جریانی است کلان که دارای ابعاد فرهنگی و تربیتی و معرفتی است. در تصویر نخست نه‌تنها مورد نقد ایشان نبوده؛ بلکه از علوم دینی تلقی شده است.
[۱۰] خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۱، ص۴۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
[۱۱] خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۱۸، ص۴۴۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
[۱۲] خمینی، روح‌الله، دیوان امام، ص۱۱۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۳.    

اما در تصویر دوم ایشان عوام صوفیه را از خواص آن متمایز می‌داند و طبقه عوام صوفیه را نقد می‌کند.
[۱۳] خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۴۵۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
[۱۴] خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، ص۷۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    

امام خمینی اهل دین و شریعت را چند گروه می‌داند:
۱- ظاهرگرایان: این گروه در دایره دین اسلام به باید و نبایدهای عملی و احکام فقهی اعتقاد دارند اما به جهت توقف در سطح و قشر عبادت، اهل تصوف آنها را نکوهش کرده‌اند. به اعتقاد امام خمینی این گروه علاوه بر توقف در معانی عرفی، روش آنها مخالف عقل و نقل است و برای سیر علمی و عملی انسان مضر است.
[۱۵] خمینی، روح‌الله، سرّ الصلاة، ص۱۸-۱۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    

۲- صوفیان جاهل: به اعتقاد امام خمینی این گروه عارف نمایانی هستند که علم و عمل ظاهری را مخصوص عوام و جاهلان می‌دانند و اهل سرّ و اصحاب قلوب را بی‌نیاز از اعمال ظاهری می‌دانند و با تمسک به آیه (وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یَاْتِیَکَ الْیَقِینُ)
[۱۶] نحل/سوره۱۶، آیه۹۹.    
معتقدند اعمال ظاهری برای حصول حقایق قلبی و رسیدن به مقصد است و با رسیدن سالک به مقصد پرداختن به آن دوری از حقیقت است. امام خمینی این دو گروه را در جانب افراط و تفریط می‌داند و مشرب محمدی را دارای اعتدال می‌داند.
[۱۷] خمینی، روح‌الله، سرّ الصلاة، ص۸۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
[۱۸] خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، ص۷۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    


(۱۰) بدوی، عبدالرحمان، تاریخ التصوف الاسلامی، کویت، ۱۹۷۸م.
(۲۰) زرین‌کوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، تهران، ۱۳۵۳ش.
(۳۰) عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه بر فی التصوف الاسلامی و تاریخه نیکلسن، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
(۳۱) غنی، قاسم، تاریخ تصوف در اسلام، تهران، ۱۳۶۶ش.

۱. ↑ عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه بر فی التصوف الاسلامی و تاریخه نیکلسن، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
۲. ↑ زرین‌کوب، عبدالحسین، ج۱، ص۱۲-۱۳، ارزش میراث صوفیه، تهران، ۱۳۵۳ش.
۳. ↑ بدوی، عبدالرحمان، ج۱، ص۳۱-۳۲، تاریخ التصوف الاسلامی، کویت، ۱۹۷۸م.
۴. ↑ عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه بر فی التصوف الاسلامی و تاریخه نیکلسن، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
۵. ↑ زرین‌کوب، عبدالحسین، ج۱، ص۱۳، ارزش میراث صوفیه، تهران، ۱۳۵۳ش.
۶. ↑ بدوی، عبدالرحمان، ج۱، ص۳۲-۴۳، تاریخ التصوف الاسلامی، کویت، ۱۹۷۸م.
۷. ↑ غنی، قاسم، ج۱، ص۱۵۱-۱۶۹، تاریخ تصوف در اسلام، تهران، ۱۳۶۶ش.
۸. ↑ زرین‌کوب، عبدالحسین، ج۱، ص۱۴-۱۵، ارزش میراث صوفیه، تهران، ۱۳۵۳ش.
۹. ↑ بدوی، عبدالرحمان، ج۱، ص۴۴ بب‌، تاریخ التصوف الاسلامی، کویت، ۱۹۷۸م.
۱۰. ↑ خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۱، ص۴۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۱۱. ↑ خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۱۸، ص۴۴۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۱۲. ↑ خمینی، روح‌الله، دیوان امام، ص۱۱۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۳.    
۱۳. ↑ خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۴۵۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۴. ↑ خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، ص۷۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۵. ↑ خمینی، روح‌الله، سرّ الصلاة، ص۱۸-۱۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۶. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۹۹.    
۱۷. ↑ خمینی، روح‌الله، سرّ الصلاة، ص۸۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۸. ↑ خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، ص۷۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    


• دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تصوف»، ج۱۵، ص۵۹۵۷.    
• دانشنامه امام خمینی    ، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی    ، ۱۴۰۰ شمسی.


رده‌های این صفحه : تاریخ تصوف | تصوف | دیدگاه های عرفانی امام خمینی
جعبه ابزار