حکیمان عرب پیش از اسلام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حکیمان عرب پیش از اسلام، حکمایی بودند که در شکل‌گیری نظام اخلاقی جامعه عرب پیش از اسلام نقش مهمی ایفا نموده و اندرزهای آنان محور اصلی تعالیم اخلاقی اعراب پیش از
اسلام بود. در این نوشتار به زندگی برخی از این حکیمان پرداخته شده است.
حکمت به مفهوم اندرزهای کاربردی که از اندیشه و تجربه دانایان نشأت گرفته است، از دیر زمان در آموزش‌های اخلاقی مردم مشرق زمین، از جمله اقوام سامی جایگاهی ویژه داشته، و در نظام اخلاقی عرب پیش از اسلام نیز اندرزهای حکیمان، محور اصلی تعالیم اخلاقی را تشکیل می‌داده است. شماری از حکیمان کهن، در شکل‌دادن به نظام اخلاقی جامعه عرب، در واقع یا در اسطوره نقش مهمی ایفا نموده‌اند.
لقمان که غالباً فردی از قوم باستانی
عاد شناخته شده است، در فرهنگ عربی پیش از اسلام نقشی انکارناپذیر داشته، و حکمت او
ضرب‌المثل بوده است. از همین‌روست که
قرآن کریم نیز از او به عنوان حکیمی برجسته نام می‌برد و نمونه‌هایی از
مواعظ او را یادآور می‌شود.
نام
لقمان را به عنوان نماد حکمت عربی در بازمانده‌های ادب عربی پیش از اسلام به تکرار می‌توان یافت
از
روایات چنین برمی‌آید که مجموعه‌ای مدون از حکمت‌های
لقمان تا روزگار
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رواج داشته، و نسخه‌ای از این مجموعه که از آن به مجله
لقمان تعبیر می‌شده، در اختیار
سوید بن صامت از رجال عصر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بوده است.
پس از ظهور اسلام نیز تأیید
قرآن کریم بر جایگاه
لقمان در حکمت‌آموزی، بهترین انگیزه بود تا عالمان اسلامی نیز بر حفظ و ترویج حکمت
لقمانی اهتمام ورزند. علاوه بر نسخه‌های مستقل با عنوان حکمه
لقمان یا عناوین نزدیک بدان، نمونه‌هایی از گفته‌ها و اندرزهای
لقمان در آثار اخلاقی و دیگر آثار اسلامی جای داده شده است.
ستایش
قرآن کریم از شخصیت
لقمان از یک‌سو، و نقل افسانه‌هایی گوناگون از
لقمان که اعمالی ناپسند از دیدگاه اخلاق اسلامی، چون قتل فرزند به خشم و زیاده‌روی در اکل
را به این حکیم نسبت داده‌اند، موجب گشته است که برخی نویسندگان اسلامی برای رفع این مشکل،
لقمان‌ِ قرآن را شخصی جز
لقمان عادی بینگارند.
در شمار حکیمان عرب به روزگاری نه‌چندان دور از
بعثت،
اکثم بن صیفی نامبردار است.
که حکمت‌های او تا قرن‌ها پس از ظهور اسلام در میان عرب تداول داشته است. بسیاری از ضرب‌المثل‌های مشهور عربی از کلمات قصار اکثم دانسته شده،
و گفتارهای بلند و کوتاه او در منابع گوناگون ادب گرد آمده است.
از حکمای دیگر
قُس‌ّ بن ساعده ایادی است که اواخر عمر او با کودکی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همزمان بوده، و بر پایه روایاتی، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حکمت‌های او را ارج می‌نهاده است.
تا سده ۴ق/ ۱۰م هنوز حکمت‌های فراوانی به نثر و نظم از زبان قس بن ساعده تداول داشته است
و نمونه‌هایی از اندرزهای او را می‌توان در آثار کهن اسلامی بازیافت.
•
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «اخلاق دینی»، ج۷، ص۳۰۲۳.
