حوزه علمیه بصره را میتوان یکی از پر‌رونق‌ترین حوزه‌های حدیثی بر شمرد که راویان دیگر شهرها برای اخذ حدیث به آنجا سفر می‌کرده‌اند. حوزه علمیه بصره سه دوره را به خود دیده است: در دوره اول آن به اصحاب رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) بر می‌خوریم. دوره دوم از قرن چهارم آغاز و تا قرن هشتم تداوم یافته است. دوره سوم با یک قرن وقفه از سده دهم هجری آغاز و تا دوره معاصر ادامه دارد.
بصره اولین شهر عراق است که در عهد اسلامی پس از فتح حیره در سال ۱۴ ه. ق به دست عتبة بن غزوان در سال ۱۵ ه. ق با نقشه و برنامه ریزی ابوالحربا با عاصم بن دلف بنا گشت. مردم بصره سال ۳۶ هجری، «عثمانیه» یعنی پیرو عثمان بن عفان خلیفه سوم بودند و به همین جهت خونخواهان وی بصره را برای جنگ با حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) انتخاب کردند. لیکن پس از آشنایی با سیره عملی امام علی (علیه‌السّلام) به تشیع رو آوردند.
[۱]گروهی از نویسندگان، دایرةالمعارف تشیع، ج۳، ص۲۶۲ - ۲۶۳.
در دوره نخست از حوزه علمیه بصره به اصحاب رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) بر می‌خوریم که نور هدایت را در آن سامان پرفروغ نگاه داشته‌اند. این دوره از قرن اول تا سوم دوام یافته است.
اصحاب امام حسن عسکری (علیه‌السّلام): ـ احمد بن محمد سیّار بصری ـ محمد بن حسن بن شمعون بصری (غالی) ـ‌هارون بن مسلم کوفی ـ یوسف بن سخت (ابویعقوب بصری) ـ یحیی بصری (اسامی روات از رجال طوسی نقل شده است.) با توجه به تعداد اصحاب امامان شیعه (علیهم‌السّلام) در بصره، باید حوزه علمیه آن را یکی از پر رونق‌ترین حوزه‌های حدیثی شمرد که راویان دیگر شهرها برای اخذ حدیث به آنجا سفر کرده و روایات ائمه (علیهم‌السّلام) را از اصحاب دریافت می‌داشتند. البته گرایش به مذهب تشیع در این شهر حالت تدریجی داشت و هنوز در عصر جعفری افرادی بودند که احادیث منقول از رجال اهل سنت را به احادیث امام صادق (علیه‌السّلام) ترجیح می‌دادند.
[۲]صباغی، یوسف، بررسی رجال صحیحین، ج۱، ص۴۷ـ۵۰ به نقل از قمقام، فرهاد میرزا، ص۲۱ -۲۲.
دوره دوم حوزه علمیه بصره از قرن چهارم آغاز و تا قرن هشتم تداوم یافته است. این حوزه به جهت واقع شدن در راه مکه، زائران دانشمند بسیاری را به خود پذیرفته و با علوم اهل بیت آنان را سیراب ساخته است. «عبدالعزیز بن یحیی بن سعید بصری» از محدثین قرن چهارم این دوره است که فقه و حدیث را از علمای عصر خویش فراگرفت و از محمد بن عطیه اخذ حدیث نمود. محمد بن ابراهیم بن اسحاق از جمله شاگردان اوست که مشایخ شیخ صدوق محسوب می‌شود.
«شریف ابوطالب مظفر فرزند جعفر بن مظفر علوی سمرقندی بصری» نیز از دانشمندان قرن چهارم بصره است که حدیث را از «جعفر بن محمد بن مسعود عیاشی» و «جعفر بن محمد» به نقل «عمرکی بن علی بوفکی» روایت می‌کند. وی ازمشایخ شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱ ه. ق) است و از سلسله اسانید کتاب امالی و کمال الدین اوست.
«محمد بن عمرو بن علی بصری» نیز از دیگر محدثین شیعه در قرن چهارم است که شیخ صدوق از وی روایت نقل می‌کند. وی از اکابر فضلای عصر خویش از جمله ابوالحسن علی بن حسن مثنی اخذ روایت کرده است.
یاد می‌کند و در قرن نهم نامی از عالمان شیعی نیست. بدین ترتیب حوزه علمیه بصره که از عصر امامت به فعالیت پرداخته تا قرن هشتم به صورت مداوم به تربیت دانشمندان اسلامی و شیعی همت گمارده است. چنانکه برخی از اساتید شیخ صدوق و نجاشی از این حوزه بودند و در واقع باید حوزه بصره را یکی از عمده‌ترین حوزه‌های علمیه شیعه در علوم حدیث شمرد.
و نام دیگری در این قرن به چشم نمی‌خورد. لیکن در قرن یازدهم شمار عالمان شیعه در این دیار به شش تن می‌رسد که گویا از حوزه‌های دیگری چون «احساء» به این سرزمین نقل مکان کرده‌اند
لازم به ذکر است که حکیم متاله «محمد بن ابراهیم قوامی شیرازی» معروف به «صدرا» و «صدرالمتالهین» در سال ۱۰۵۰ه. ق ضمن هفتمین سفر حج که پیاده می‌رفت در بصره از دنیا رفته است.
