حواشی آخوند بر سراج العباد (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
این کتاب حواشی آخوند خراسانی (م ۱۳۲۹ ق) بر سراج العباد شیخ مرتضی انصاری (م ۱۲۸۱ ق) است؛این رساله کوچک و به
زبان فارسی بعد از مقدمه، شامل مسائل مختصر و کوتاهی در
تقلید ،
طهارت ،
نماز ،
روزه ،
زکات ،
خمس و
بیع و
ربا است.
خانواده و عشیره شیخ انصاری، منسوب به یکی از چهره‌های درخشان
صدراسلام یعنی
جابر بن عبدالله انصاری بن عمرو بن حرام (۱۶-/ ۷۸/ ۹۸ ق)، هستند. جابر از طایفه
خزرج و از
اصحاب بزرگ
رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بوده است. جابر بن عبدالله، از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ۱۵۴۰
حدیث نقل کرده است و بنا به نقل مشهور از اولین زائران
قبر حضرت
امام حسین علیه‌السّلام است. در بعضی از منابع آمده است که در زمان
زیارت قبر امام
حسین علیه‌السّلام جابر
نابینا بوده است.
دزفول ، مرکب از «دز» و «پل»، یاد کرد شهری کهن به نام روناش بوده است.
یاقوت حموی در
معجم البلدان شهر روناش و دزپل را یک شهر شمرده است. اماحمد الله مستوفی، دزفول و
اندیمشک را یک شهر حساب کرده است. دزفول امروزی، در سمت شرقی
رودخانه دز و از حاصل خیزترین مناطق
خوزستان ایران است.
پدر شیخ، به نام محمد امین، از علمای پرهیزکار منطقه بوده و در
سال ۱۲۴۸ ق بدرود
حیات گفته است.
مادر شیخ،
دختر شیخ یعقوب، فرزند شیخ احمد بن شیخ شمس الدین انصاری، از
زنان پرهیزکار و متعبده بود و به سال ۱۲۷۹ ق در
نجف اشرف از
دنیا رفت. در چنین خاندان کرامند و از والدینی نیک، در
روز عید غدیر سال ۱۲۱۴ ق، اولین فرزندی که به دنیا آمد، مرتضی نام گرفت. دو برادر، کوچک تر از شیخ در خانواده محمد امین هستند. شیخ منصور (۱۲۲۴- ۱۲۹۴ ق) و شیخ محمد صادق (۱۲۳۴- ۱۲۹۸ ق)، هر دو از علما و دانش مندان بیت انصاری و دارای مقام
اجتهاد بوده‌اند.
فهرستی از اساتید و بزرگانی که شیخ اعظم از خرمن دانش آنها بهره گرفته چنین است:
۱. شیخ
حسین انصاری دزفولی (م ح ۱۲۵۳ ق).
۲. محمد یا
محمد شریف مازندرانی ، مشهور به شریف العلماء (م ۱۲۴۵ ق).
۳.
شیخ موسی کاشف الغطاء (م ۱۲۴۱ ق).
۴.
شیخ علی کاشف الغطاء (م ۱۲۵۴ ق).
۵.
حاج ملا احمد نراقی (م ۱۲۴۵ ق).
۶.
سید محمد طباطبایی ، مشهور به مجاهد و صاحب
المناهل (م ۱۲۴۲ ق).
شیخ انصاری که در سال ۱۲۳۲ ق به هم راه پدرش رهسپار
عتبات شد، در
کربلا به محضر
سید محمد مجاهد رسیدند.
سید به ایشان احترام زیادی کرد و فرمود: به جز
زیارت معصومان علیهم‌السّلام مقصود دیگری نیز دارید؟ شیخ محمد امین پاسخ داد: فرزندم را برای استفاده از محضر مبارک آورده‌ام و به شیخ مرتضی، که در آخر مجلس نشسته بود، اشاره کرد.
سید نگاهی خاص به شیخ کرد! و بعد از آن که از او، مسئله‌ای در بحث وجوب یا عدم
وجوب اقامه
جمعه در
عصر غیبت پرسید و شیخ به خوبی جواب داد، او را مورد تشویق قرار داد و به پدرش گفت: نبوغ ذاتی دارد، او را به صاحب این قبه- اشاره به بارگاه
امام حسین علیه السلام- بسپارید. قابل ذکر است که شیخ انصاری از
ملا احمد نراقی و هم چنین از
سید صدر الدین عاملی (م ۱۲۶۴ ق) و
شیخ محمد سعید دینوری قراچه داغی نجفی، معروف به صدتومانی (م ح ۱۲۵۰ ق)، اجازه نقل
روایت دارد.
در کتاب زندگانی و شخصیت شیخ انصاری، ۳۱۶ نفر را در زمره شاگردان شیخ نام برده که بعضی از مشاهیر ایشان چنین است:
۱.
شیخ ابراهیم آل صادق (۱۲۲۱-/ ۱۲۸۴ یا ۱۲۸۸ ق).
۲.
سید محمد ابراهیم بهبهانی (م ۱۳۰۰ ق).
۳.
شیخ ابراهیم خوئینی (م ۱۳۰۰ ق).
۴.
میرزا محمد حسن شیرازی (۱۲۳۰-/ ۱۳۱۲ ق).
۵.
حاج میرزا ابراهیم خوئی (۱۲۴۷-/ ۱۳۲۵ ق).
۶.
آخوند ملا محمد خراسانی (م ۱۳۲۹ ق).
۷.
میرزا ابراهیم علوی سبزواری (م ۱۳۱۶ ق).
۸.
سید جمال الدین اسدآبادی (۱۲۵۴-/ ۱۳۱۴ ق).
۹.
شیخ ابراهیم قفطان (م ۱۲۷۹ ق).
۱۰.
میرزا حبیب الله املشی رشتی (۱۲۳۴- ۱۳۱۲ ق).
۱۱.
ملا حسین قلی همدانی (۱۲۳۹- ۱۳۱۱ ق).
۱۲.
سید ابو تراب قزوینی (م ۱۳۰۳ ق).
۱۳.
حاج میرزا محمد حسن آشتیانی (ح ۱۲۴۸- ۱۳۱۹ ق).
۱۴.
شیخ ابوالقاسم انصاری دزفولی (م ۱۲۸۰ ق).
۱۵.
سید ابوالقاسم خوانساری (م ۱۲۸۰ ق).
تا سال ۱۲۶۶ ق، زعامت و ریاست
حوزه کهن سال
نجف اشرف و به تبع آن مرجعیت عالم
تشیع ، با
فقیه بزرگ طایفه امامیه،
شیخ محمد حسن نجفی (صاحب جواهر) بود. آن بزرگوار در لحظات آخر حیاتش در جمع علما که برای تعیین
تکلیف مرجعیت و زعامت دینی به حضورش رسیده بودند پرسید: بقیه علمای محترم کجا هستند؟ عرض شد: علمای حوزه، همگی در خدمت شما هستند. نگاهی دیگر هم راه با تبسمی نمود و فرمود: آری هستند، اما عالمی در این
شهر است که در جمع نیست. مجددا به عرض رسید: خیر، همگی خدمت شما هستند. آن گاه فرمود: پس ملامرتضی کجاست؟ عده‌ای به جستجوی وی پرداختند. پس از مدتی او را در حرم امیرالمومنین علیه‌السّلام یافتند که مشغول
دعا جهت بهبودی و سلامتی صاحب جواهر بود. جریان را به عرض
شیخ انصاری رسانده و به حضور صاحب جواهر رسیدند. صاحب جواهر نفس عمیقی کشید و رو به حضار نمود و فرمود: «هذا مرجعکم من بعدی؛ این مرجع شما بعد از من است». و آن گاه رو به شیخ انصاری نمود و فرمود: «قلل من احتیاطک، فان الشریعة سمحة سهلة». بدین ترتیب، ریاست و مرجعیت
شیعه از
سال ۱۲۶۶ تا ۱۲۸۱ ق به مدت پانزده سال، به عهده شیخ قرار گرفت.
۱.
المکاسب . (
فقه) شامل
مکاسب محرمه ،
خیارات ، و احکام عمومی
معاملات .
۲.
فرائد الاصول . (
اصول) شامل مباحث
الفاظ ،
امارات و
اصول عملیه .
۳. رساله‌ای در
تقیه .
۴. رساله‌ای در
رضاع و نشر
حرمت آن.
۵. رساله‌ای در
قضا میت .
۶. رساله‌ای در مواسعه و مضایقه.
۷. رساله‌ای در
عدالت .
۸. رساله‌ای در
مصاهره .
۹. رساله‌ای در ملک اقرار.
۱۰. رساله‌ای در تبیین
قاعده لاضرر و لاضرار .
۱۱. رساله‌ای در
خمس .
۱۲. رساله‌ای در
زکات .
۱۳. رساله‌ای در خلل صلاة.
۱۴. رساله‌ای در
ارث .
۱۵. رساله‌ای در
تیمم .
۱۶. رساله‌ای در
قاعده تسامح .
۱۷. رساله‌ای در باب
حجیت اخبار .
۱۸. رساله‌ای در
قرعه .
۱۹. رساله‌ای در
متعه .
۲۰. رساله‌ای در
تقلید .
۲۱. رساله‌ای در
قطع و جزم.
۲۲. رساله‌ای در
ظن .
۲۳. رساله‌ای در
اصالة البراءة .
۲۴. رساله‌ای در
مناسک حج .
۲۵. حاشیه‌ای بر مبحث
استصحاب .
۲۶. حاشیه‌ای بر «
نجاة العباد» (رساله عملیه).
۲۷. کتابی در علم
رجال .
۲۸. تالیفی در
اصول الفقه .
۲۹. حواشی بر «
عوائد» نراقی.
۳۰. حاشیه‌ای بر «
بغیة الطالب».
۳۱. اثبات التسامح فی ادلة السنن.
۳۲. التعادل و الترجیح.
۳۳. رساله‌ای در تقیه.
۳۴. رساله‌ای در التیمم الاستدلالی.
۳۵. رساله‌ای در
خمس .
شیخ انصاری پس از عمری جد و جهد در راه انجام وظیفه، در هیجدهم
جمادی الثانی سال ۱۲۸۱ ق، در
نجف اشرف در گذشت. شیخ راضی
علی بیک، ملا محمد طالقانی، ملا
علی محمد طالقانی و ملا
علی محمد خوئی او را
غسل دادند. عارف ربانی میر
سید علی شوشتری (م ۱۲۸۱ یا ۱۲۸۳ ق)، بر جنازه اش
نماز خواند و در حجره‌ای متصل به باب
قبله صحن روضه مبارک حیدری علیه‌السّلام
مدفون گردید.
با اوج گرفتن مرجعیت و زعامت شیخ اعظم انصاری، آثار متعددی در
فقه فتوایی ایشان، تدوین، چاپ و منتشر شد که از جمله آنها
سراج العباد است.
این رساله کوچک و به زبان فارسی بعد از مقدمه، شامل مسائل مختصر و کوتاهی در تقلید ، طهارت ، نماز ، روزه ، زکات ، خمس و بیع و ربا است . سراج العباد بارها در
ایران ،
عراق و
هند چاپ شده و برخی بزرگان بر آن حاشیه نوشته‌اند. همین کتاب به
زبان عربی نیز ترجمه شده که
آقا بزرگ تهرانی ، نسخه‌ای از آن راکه دارای حاشیه میرزای شیرازی (م ۱۳۱۲ ق)، میرزا حبیب الله رشتی (م ۱۳۱۲ ق) وشیخ محمد طاها نجف (م ۱۳۲۳ ق) بوده گزارش کرده است.
در چاپی که از آن، برای تدوین حواشی آخوند استفاده شده است، حواشی آخوندخراسانی با نشانه «ظم» و حواشی میرزا محمد
حسن شیرازی (م ۱۳۱۲ ق) با نشانه «میرزا» دیده می‌شود. در آغاز این چاپ و برخی چاپ‌های سنگی و همچنین بسیاری دیگر ازرساله‌های عملیه دوره بعد از شیخ انصاری، رساله کوچکی چاپ شده است به نام «اصل الاصول». این رساله، از
ملا محمد جعفر شریعت مدار استرآبادی (م ۱۲۶۳ ق) عالم پرکار ودانش مند پر اطلاع سده سیزدهم هجری است. وی هفت رساله فارسی و عربی دراصول عقاید تالیف کرده است که کوچک‌ترین آنها اصل الاصول به زبان فارسی بوده وگاهی در آغاز رساله‌های عملیه، چاپ شده است.
نرم افزار مجموعه آثار آخوند خراسانی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
