حسین بن ابراهیم همدانی جورقانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جُورَقانی، ابوعبداللّه‌حسین‌بن ابراهیم همدانی،
عالم و
محدّث قرن ششم می‌باشد.
در بعضی منابع نام او جوزَقانی،
جوزَقی
و جوزجانی ضبط شده
که جملگی
تصحیف جُوْرَقان است.
بیشتر آگاهی ما درباره وی، بر اساس مطالبی است که خود او در
کتاب الْاَباطیل و الْمَناکیر آورده است.
پدر او، ابراهیم بن حسین، از علما و محدّثان بوده و جورقانی در الاباطیل چهارده بار از او
حدیث نقل شده است.
از اشاراتی در الاباطیل می‌توان نتیجه گرفت که جورقانی بیشتر عمر خود را در
همدان به‌سر برده است.
صفدی از ورود او به
بغداد و
حدیث نقل کردنش در این
شهر سخن گفته است.
دونی، بر اساس نقل‌قولهای متعدد جورقانی از وی، مهم‌ترین شیخ روایت جورقانی بوده است.
به‌جز دونی، سایر شیوخ جورقانی
ابوالفضل محمدبن طاهر مَقْدِسی (متوفی ۵۰۷)،
عبدالملک بن علی بصری و
حمد بن نصر اَعْمَش بوده‌اند.
فریوائی
فهرست کامل شیوخ جورقانی را از کتاب الاباطیل استخراج کرده است.
از شاگردان جورقانی، نام خواهرزاده‌اش
نجیب بن غانِم (راوی کتاب الاباطیل)، [[|عبدالرزاق جیلی]] ،
ابوالقاسم ابراهیم بن محمد طَیبی/ ضَبّی و
ابن‌شافع جیلی در منابع آمده است.
ذهبی، ج۲۰، ص ۱۷۸؛.
فریوائی
فهرست کامل شیوخ جورقانی را از کتاب الاباطیل استخراج کرده است.
در باره
مذهب او اختلاف‌نظر وجود دارد؛
بغدادی او را
حنفی دانسته، اما باتوجه به ذکر روایاتی در ذمّ
قیاس و
رأی در کتاب الاباطیل
و
جرح ابوحنیفه و نقل روایاتی در ستایش از
شافعی ،
می‌توان او را محدّثی شافعی با گرایش به
اهل حدیث دانست.
او در ۱۶
رجب ۵۴۳ درگذشته است.
کتاب مهم و موجود جورقانی،
الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر است.
این کتاب را الموضوعات
و الموضوعات من الاحادیث المرفوعات
نیز خوانده‌اند.
الاباطیل مشتمل است بر مقدمه، هفده کتاب (قسمت)، ۱۴۰ باب و بیش از هفتصد
حدیث مسند.
روش جورقانی، بنابر مقدمه وی در کتاب،
نخست ذکر احادیث ضعیف و موضوع، شامل احادیث باطل و منکر و بیان عیوب خفی آنها و سپس نقل
احادیث صحیح و
مشهور در تأیید نادرستی
احادیث دسته نخست است.
از حیث محتوا کتاب الاباطیل را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد:
بخش نخست بیانگر آرا و دیدگاههای
کلام ی جورقانی است و به نقل احادیثی در باره ماهیت
ایمان ، قیاس،
قِدَم کلام خدا ،
امامت و موضوعات دیگر اختصاص دارد. فریوائی
به برخی آرای کلامی جورقانی بر اساس همین بخش اشاره کرده است. در این بخش، ابوابی نیز به ذکر فضائل برخی از عالمان مشهور
اهل سنّت ، چون
محمد بن ادریس شافعی (متوفی ۲۰۴) و محمد بن کرّام
سجزی (متوفی ۲۵۵)، اختصاص داده شده است.
بخش دوم شامل
ابواب فقهی است و از باب
طهارت تا فضائل القرآن را در بر می‌گیرد.
اطلاعاتی که جورقانی در باره
کرامیه و فرقه‌های آن داده بسیار مهم و احتمالاً برگرفته از متون کرامیه است.
مبنای جورقانی در رد یا تضعیف احادیث، صرفِ وجود مخالفی از سنّت صحیحه، حتی با وجود امکان جمع بین احادیث، است که از این نظرِ وی انتقاد شده است.
همچنین به نوشته فریوائی،
از جورقانی در تضعیف یا تصحیح ۳۸ حدیث انتقاد کرده‌اند.
جورقانی به
صحیحین ، به خصوص
صحیح بخاری ، اعتماد ویژه‌ای داشته، به نحوی که در ۲۴۵ مورد تصریح کرده که حدیث را از صحیحین استخراج کرده است و حتی به نظر می‌رسد که در صحت حدیث، به وجود آن در این دو کتاب نظر داشته است.
جورقانی در نقد و بررسی احادیث، متأثر از
ابن‌حِبّان بُسْتی (متوفی ۳۵۴)، مؤلف کتاب الثِقات، بوده و در مواردی از او نام برده است.
کتاب الاباطیل مورد توجه عالمان بوده است و در نگارش آثاری در باب موضوعات (
احادیث جعلی ) از آن بهره گرفته‌اند.
ابن‌جوزی (متوفی ۵۹۷) گرچه از جورقانی و کتاب او در اغلب موارد با نام یاد نکرده، بخش اعظمی از کتاب الموضوعات و العلل خود را از کتاب جورقانی گرفته است.
فریوائی
فهرست کامل مواردی را که ابن‌جوزی در الموضوعات از کتاب الاباطیل نقل‌قول کرده، آورده است.
همچنین ابن‌جوزی به همان روش جورقانی به نقد احادیث پرداخته و حتی با بررسی برخی احادیث جورقانی بر او نیز انتقاد کرده است.
ابن‌عراق متوفی ۹۶۳
نیز، ظاهراً به تبع ابن‌جوزی، نام جورقانی را در زمره کذابین و وضاعین آورده است،
اما
ابن‌حجر عسقلانی ،
ضمن بهره بردن از الاباطیل، اتهام وضع به جورقانی را ناروا دانسته است.
سیوطی نیز احتمالاً رأی ابن‌حجر را ترجیح داده است.
از دیگر کسانی که از کتاب الاباطیل بهره برده،
ابن‌مُلَقَّن بوده است.
عبدالرحمان فریوائی ،مصحح الاباطیل، فهرست تقریباً کاملی از منابع جورقانی در تألیف کتاب الاباطیل آورده است.
ذهبی کتاب الاباطیل را با عنوان
تلخیص الاباطیل خلاصه کرده است.
بغدادی
کتابی به نام التکلیف فی الفروع را تألیف جورقانی دانسته است.
(۱) ابن‌جوزی، کتاب الموضوعات من الاحادیث المرفوعات، چاپ نورالدین بویاجیلار، ریاض ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
(۲) ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
(۳) ابن‌عراق، تنزیه الشریعه المرفوعه عن الاخبار الشنیعه الموضوعه، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف و عبداللّه محمدصدیق، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۴) ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب.
(۵) ابن‌نقطه، تکمله الاکمال، چاپ عبدالقیوم عبدرب‌النبی، مکه ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸.
(۶) محمدناصرالدین البانی، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریه: المنتخب من مخطوطات الحدیث، دمشق ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
(۷) بشار عواد معروف، الذهبی و منهجه فی کتابه تاریخ الاسلام، قاهره ۱۹۷۶.
(۸) اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج ۱، در حاجی‌خلیفه، ج ۵.
(۹) حسین بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
(۱۰) ذهبی.
(۱۱) محمد بن عبدالرحمان سخاوی، فتح المغیث شرح الفیه الحدیث، چاپ صلاح محمد محمد عویضه، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
(۱۲) سمعانی، الانساب.
(۱۳) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، اللّآلی‌ء المصنوعه فی الاحادیث الموضوعه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۴) صفدی.
(۱۵) محمد بن جعفر کتانی، الرساله المستطرفه لبیان مشهور کتب السنه المشرفه، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسین بن ابراهیم همدانی‌جورقانی »، شماره ۵۱۹۰.
