حجاز در صدر اسلام (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حجاز در صدر اسلام تحقیقی در اوضاع عمرانی و اداری تالیف دکتر صالح احمد العلی متولد ۱۹۱۸ م است؛ که به
زبان عربی در یک جلد و توسط آقای عبدالمحمد آیتی به
فارسی ترجمه شده است.
کتاب حجاز در صدر اسلام، اثری است محققانه و در نوع خود کم نظیر. مولف در تالیف آن رنج فراوان برده و صفحات بسیاری را مطالعه کرده است. دکتر احمد صالح علاوه بر کتب جغرافیا و
تاریخ، کتاب‌هایی در
حدیث و
فقه چون کافی،
الموطا و
صحاح سته را نیز از نظر دور نداشته است و این خود در جامع بودن کتاب، تاثیر واهمیت خاصی خواهد داشت. چنانجه در جاهای مختلفی، از کتاب
الکافی نقل نموده است.
مولف محترم کوشیده است که همواره از کتب قدیمی تر استفاده نماید، به جز چند مورد معدود که تا
قرن هشتم و نهم نیز آمده است. اکثر منابع وی، متعلق به قرن چهارم است.
اما اشکالی که به کتابش وارد است، این که متاسفانه منابعی را که به آنها اشاره می‌کند، به طور دقیق معرفی نمی‌نماید، به گونه‌ای که خواننده بتواند در صورت لزوم به آنها مراجعه کند؛ زیرا معلوم نمی‌دارد که مطلب را از کدام چاپ، و تصحیح چه کسی و چاپ چه تاریخی جز در یک دو مورد، برگرفته است.
مترجم نیز سعی نموده با مراجعه به کتبی؛ چون
معجم البلدان یاقوت و
تقویم البلدان ابو الفداء به ضبط و حرکت گذاری اعلام کتاب بپردازد.
کتاب، ابتدا با زندگانی نامه ی مولف، توسط مترجم، شروع می‌گردد، سپس به ۱۶ فصل تقسیم می‌یابد.
فصل اول درباره ی اهمیت حجاز در صدر اسلام و تاثیر آن در انتظام امور جهان اسلامی است؛ و بیان می‌دارد که در
حجاز بوده است که
اسلام ظهور کرد و ارکان دولتش استواری و حکومتش استقرار یافت و
رسول الله همه ی عمر خود را در آنجا سپری کرد. پنجاه سال در
مکه و باقی را در
مدینه سپری نمود.
فصل دوم درباره کتاب‌های عربی در باب مدینه و حجاز است، وی می‌گوید قدیمی‌ترین کتابی که به دست ما رسیده و درباره سیره پیامبر می‌باشد،
یکی کتاب
واقدی است و دیگری سیره
ابن اسحاق است، که به جزء جزء راهی را که رسول الله از مکه به مدینه به هنگام
هجرت پیموده است، شرح داده و نیز راهی را که از مدینه به بدر طی کرده و همچنین راهی را که از مدینه به
ذوالعشیره و از مدینه به تبوک پیموده است.
مولف در این فصل نام چند تن از مولفانی را که در این زمینه قلم زده‌اند را می‌آورد و
ابن زباله و
یحیی بن الحسن العلوی را از قدیمی‌ترین کسانی می‌شمارد که تاریخ مدینه را نوشته‌اند.
در فصل سوم حدود حجاز در نزد متقدمان را بررسی می‌کند و بر طبق گفتار راویان
عرب، آنها را در تعریف و تحدید حجاز متفق می‌داند؛ که حد فاصل میان تهامه و نجد باشد.
در فصل چهارم از سرزمین حجاز که شامل مناطق مختلفی می‌شود، نام برده و تک تک آنها را از جهت وسعت جغرافیایی و مساحتی و غیره بررسی می‌نماید.
در فصل پنچم درباره ی
آب‌ها،
چاه‌ها،
چشمه‌ها، حوض‌ها و اموری از این دست در حجاز مطالبی را می‌نگارد.
فصل ششم مربوط به تولیدات
کشاورزی آن ناحیه است که شامل تاکستان‌ها، درختان میوه، سبزی‌ها،
حبوبات،
گندم،
جو و دیگر تولیدات است.
فصل هفتم، از اهل حجاز، که اعم از عشایر و غیره می‌باشند، می‌گوید.
فصل هشتم، از راه‌های ارتباطی در حجاز اعم از راه‌های قدیم و راه میان مکه و مدینه در قرون اولیه اسلامی می‌گوید.
فصل نهم، منزل‌هایی که بین راه مدینه و مکه وجود دارد را، معرفی می‌کند.
در فصل دهم، از نظام اداری حجاز در دوره‌های نخستین اسلامی می‌گوید و از
قرآن کریم نقل می‌کند که در آن چند واژه ی عربی اصیل وجود دارد: مانند‌ام القری، حاضر، مدینه، بلده، قریه، ارض که هر یک بر نوعی از نظام اداری دلالت دارد.
فصل یازدهم مربوط به شیوه جمع آوری صدقات، مکان و زمان مصرف آنها می‌باشد.
در فصل دوازدهم، از عطایا، رزق وحجاز می‌گوید و تعریف می‌کند که (عطا) مقدار معینی از مال است که دولت سالانه به ساکنان عرب می‌داده است و عطا از بزرگ‌ترین هزینه‌های دولتی و ممر اصلی معاش مردم بوده است. وی همچنین عطا در دوران حکمای مختلف و نسبت به افراد مختلف را که چه اندازه بوده است، مورد بررسی قرار داده می‌دهد.
در فصل چهاردهم، مالکیت‌های ارضی در حجاز را بررسی نموده و بیان داشته که چه افرادی و املاکی که در حجاز متعلق آنان بوده است؛ شامل چه می‌شود؛ مثلا می‌گوید که امیرمومنان از مهم‌ترین املاک وی در ینبع بوده است.
فصل پانزدهم مربوط به اماکن مدینه منوره است.
فصل آخر از نشانه‌های عمران در مکه در دو قرن اول و دوم هجری می‌گوید.
پایان کتاب فهرست کاملی از اشخاص و قبایل به ترتیب حروف الفبا یاد می‌شود.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
