حاشیه شرائع الاسلام (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حاشیه شرائع الاسلام، تالیف شیخ
زین الدین بن علی عاملی (قدس سره) معروف به
شهید ثانی است.
کتاب شرائع الاسلام از مهمترین، مرتبترین و جامعترین متون فقهی به حساب می‌آید، چرا که محقق حلی در این کتاب لب مطالب کتاب نهایه شیخ را که طبق مضامین اخبار است آورده. و به مطالب دو کتاب مبسوط و خلاف شیخ نیز که در جامعیت فروع در راستای کتب عامه است پرداخته است. او اول کسی است که کتب فقهی را به ترتیب کتب متاخرین درآورده.
از ویژگیهای این کتاب میتوان به این امور اشاره کرد: روش روان، عبارتهای روشن، دقت در رساندن معنی، خلاصه گویی در کلمات، روش استثنایی در بحث، و
امانتداری در بیان آراء.
محقق بزرگ
شیخ تهرانی درباره این کتاب و اهمیتش چنین می‌گوید:
اصحاب از دوران مؤلف این کتاب تا کنون میل شدیدی به این کتاب داشته‌اند، و این کتاب تاکنون نیز در مراکز علمی
شیعه از متون درسی به حساب می‌آید، فقها نیز طی این قرنها بر آن تکیه کرده بحث و درس خود را بر آن نهاده‌اند و بر آن شرح و حاشیه نوشته‌اند، این کتاب دارای شروح بسیاری است و میتوان اینگونه گفت که بیشتر موسوعه‌های فقهی بزرگی که پس از عصر محقق نوشته شده‌اند- چنانکه نام خواهم برد- شروحی بر این کتاب بوده‌اند، از آن جمله کتب:
اساس الاحکام و
تقریر المرام و
جامع الجوامع و
جواهر الکلام هستند.
شهید ثانی بر شرائع شرح بزرگ و معروفی دارند به نام
مسالک الافهام فی تنقیح شرائع الاسلام ، این کتاب از مهمترین و بزرگترین مصنفات شهید ثانی است که یک نسخه از آن در ۱۵ جلد در
مؤسسه معارف اسلامی قم مقدسه و در
سال ۱۴۱۹ به چاپ رسیده.
ایشان حاشیه دیگری نیز بر این کتاب دارند که تا کنون به شکل دست نوشته باقی مانده و برای آشنایی با مشخصاتش باید به امور زیر بپردازیم:
نام درست این کتاب: حاشیه
شرائع الاسلام است.
شهید الثانی تاریخی برای تالیف این حاشیه ذکر نمی‌کنند، و شاید آن را پیش از
مسالک الافهام نوشته باشند، چرا که ایشان در ابتدا به نوشتن تعلیقات مختصری بر شرایع پرداخته و پس از آن شروع به پروراندن آن و نگارش شرحی کامل کردند، و روشن است که مصنف رحمه الله بخش اول مسالک را در روز چهارشنبه سوم
رمضان سال نهصد و یک به پایان رساندند. پس نگارش این حاشیه پیش از این تاریخ بوده.
شناخت
ماهیت این حاشیه متکی بر چند نکته است:
الف: حجم این حاشیه برای ما روشن نیست و این امر ناشی از اختلاف نسخههای خطی این حاشیه است، نسخه خطی کتابخانه
امام رضا علیه السلام، در شهر
مشهد مقدس به شماره ۱۴۰۴۶ با کتاب سکنی و حبس پایان می‌پذیرد، و نسخه خطی
کتابخانه مجلس شورای اسلامی در
تهران به شماره ۴۳۶۰ با کتاب
سبق و رمایه تمام میشود، فصل چهارم، در احکام
نضال ، نزد این کلام ماتن: و لو قال: من سبق فله درهمان، و من صلی فله درهم، فلو سبق واحد او اربعة فلهم الدرهمان.
شیخ تهرانی نیز نسخه‌ای از این حاشیه یافته که تنها شامل
کتاب فرائض است، او اینگونه گفته: و رایت نسخة من حاشیة الشهید علی کتاب الفرائض خاصة من الشرائع فی مکتبة سیدنا الشیرازی بسامراء، اوله قوله: الفرائض هی جمع الفریضة بمعنی مفروضة من الفرض و هو التقدیر، و ینتهی الی قوله: الحمل یرث بشرط
ب: مصنف رحمه الله این حاشیه را به شکلی گزیده و مختصر نگاشته، او ابتدا قول محقق حلی را می‌آورد و آنگاه به مقدار ضرورت شرح می‌دهد، به همین دلیل هم مگر در موارد بسیار کم استدلالی به آیات کریمه و احادیث شریفه نمی‌بینیم، و نقل اقوال علما را نیز مگر در موارد نادری نمی‌آورند. گاهی هم به اقوال برخی علما مانند شهید اول، و
علامة حلی و
محقق کرکی بدون این که نامی از آنها ببرد اشاره میکند. ایشان در مقدمه این حاشیه به مشخصات آن اشاره می‌کنند و آن را مختصر می‌دانند ایشان اینگونه می‌گویند: تعلیقة مختصرة و
قیود محبرة ، و نیز می‌گویند: تقید ما اطلقه و تبین ما اجمله.
ج:
محقق حلی در
شرائع الاسلام به برخی اقوال با عنوان قیل و یقال اشاره می‌کنند، تعلیق شهید ثانی بر این اقوال با یک کلمه مانند قوی و جید و ضعیف است.
د: مصنف رحمه الله در برخی موارد آراء محقق حلی در کتابهای معتبرش را نقل میکند، چه این آراء موافق شرائع باشند یا مخالف آن.
ه: معانی برخی اصطلاحات یا کلمات را بدون اشاره به مصدر لغوی آنها می‌آورد.
کمی پیشتر گفتیم که مصنف رحمه الله ابتدا این حاشیه را به شکلی مختصر بر شرایع نوشتند و پس از آن شروع به نوشتن شرح کاملی بر آن نمودند و کتاب فقهی معروفشان به نام
مسالک الافهام را تالیف نمودند، به همین دلیل هم شباهت بسیاری میان عبارات این حاشیه و مسالک می‌بینیم.
الف: نسخههای خطی مورد اعتماد در تحقیق این کتاب دو نسخه بودند:
اول: نسخه نگهداری شده در
کتابخانه مجلس شورای اسلامی در
تهران به شماره ۴۳۶۰، این نسخه به خط نسخ و به دست
سعد بن محمد جزائری در روز چهارشنبه چهاردهم
ماه جمادی الاولی در سال ۹۸۵ ه نگاشته شده.
این نسخه در ۲۵۴ ورقه و به حجم ۱۳۲۳ سم است، هر ورق شامل ۱۸ سطر بوده، و در پایان آن این عبارت یافت میشود: نقلت هذه النسخة من خط الشیخ الشهید زین الدین قدس الله روحه و نور ضریحه.
رمز این نسخه حرف م است.
دوم: نسخه نگهداری شده در
کتابخانه امام رضا علیه‌السّلام در شهر
مشهد مقدس به شماره ۱۴۰۴۶، که در فهرست الفبایی این کتابخانه شماره اش ۱۹۴ است، نویسنده این نسخه ناشناس بوده و تاریخ نگارش آن نیز معلوم نیست چرا که برگه پایانی آن موجود نمی‌باشد. این نسخه در ۲۲۸ ورق و به حجم ۱۲۲۰ سم بوده، و هر ورق آن شامل ۱۷ سطر است.
رمز این نسخه حرف ض می‌باشد.
ب: تحقیق این حاشیة به روش تلفیق این دو نسخه خطی انجام گرفته، به این روش که این دو نسخه را با هم سنجیده و درست و درستتر را با اشاره به برخی اختلافات در پاورقی در متن آورده‌اند و پس از آن هر آنچه را که نیاز به استخراج داشته استخراج کرده‌اند.
ج: فهرست موضوعات و مصادر نیز در آخر کتاب آورده شده.
نرم افزار تحریر الوسیله، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
