حاشیة کتاب المکاسب کمپانی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مؤلف کتاب علامۀ محقق محمد حسین بن محمد حسن معین التجار اصفهانی نجفی، مشهور به کمپانی متوفای ۱۳۶۱ هجری قمری است.
کتاب المکاسب شیخ اعظم
انصاری (م ۱۲۸۱ ق) از همان ابتدای نگارش مورد توجه محققین و فقهای عظام واقع شده است و شروح متعددی بر آن زده شده است که یکی از مشهورترین و معتبرترین این شروح، حاشیة کتاب المکاسب تالیف شیخ محمد حسین اصفهانی است.
این کتاب به نظر بعضی از فقهای معاصر همچون آیة الله
وحید بهبهانی و آیة الله سید محمد روحانی اولین و برترین شرح این کتاب می‌باشد. (به نقل از صفحۀ ب، مقدمۀ ناشر)
احاطۀ مؤلف به مبانی فقهی و اصولی و دقت بی نظیر او این کتاب را سرآمد شروح مکاسب قرار داده است، متن روان و وسعت تتبع و عمق مطالب، این شرح را از دیگران ممتاز نموده است و در جای جای کتاب نکات بدیع و ابتکارات مؤلف دیده می‌شود. این کتاب به صورت شرح مزجی می‌باشد و کتاب
مکاسب محرمه شرح نشده است و فقط کتاب‌های بیع و خیارات شرح داده شده است. از آنجایی که مؤلف از شاگردان ممتاز
آخوند خراسانی (م ۱۳۲۹ ق) می‌باشد و در این کتاب در موارد زیادی به نظریات وی متعرض شده است در واقع این کتاب شرحی بر حاشیۀ آخوند بر مکاسب نیز می‌باشد. آقا بزرگ تهرانی در
الذریعة در مورد آن می‌نویسد: حاشیة المکاسب طبع الجزء الاول منها فی مجلد کبیر و هی من خیرة حواشی هذا الکتاب.
قسمت‌های مختلف کتاب در زمان‌های متفاوتی تالیف شده است بعضی از قسمت‌های آن در زمان زندگانی آخوند خراسانی و قبل از سال ۱۳۲۹ ق تالیف شده است و بعضی از قسمت‌ها بعد از وفات ایشان تالیف شده است.
جلد اول و دوم و سوم که مباحث کتاب البیع را در بردارد به غیر از رسالۀ حق و حکم تا سال ۱۳۴۸ یا ۱۳۴۹ ق پایان یافته است. رسالۀ حق و حکم که در ضمن مطالب کتاب البیع جای گرفته است در زمان زندگانی آخوند خراسانی و قبل از سال ۱۳۲۹ ق تالیف شده است و بعدها مصنف آن را در ضمن کتاب البیع قرار داده است و در مطالب بعدی با عبارت (کما مر) به آن ارجاع داده است. اما حاشیه بر کتاب خیارات که در جلد چهارم و پنجم قرار دارد در زمان حیات آخوند خراسانی نگاشته شده است زیرا عبارت (دام ظله) پس از آن دیده می‌شود ولی بعدها این عبارت در نسخه‌های چاپی حذف شده و از عبارت (قدس سره) استفاده شده است که توضیح این تغییرات در مقدمۀ جلد چهارم ذکر شده است.
این کتاب اولین بار در سال ۱۳۶۴ ق، سه سال پس از وفات مؤلف چاپ شده است و بعدها در سال ۱۳۹۶ مجددا چاپ شده است. جلد دوم و سوم کتاب موجود در سال ۱۴۱۸ ق و جلد چهارم آن در سال ۱۴۱۹ ق چاپ شده است. محقق و مصحح آن شیخ عباس محمد آل سباع قطیفی می‌باشد.
در چاپ جلدهای اول تا سوم از نسخۀ خطی مؤلف و یک نسخۀ چاپ سنگی استفاده شده است. نسخۀ چاپ سنگی هم چنان که از مقدمۀ شیخ
مظفر فهمیده می‌شود پس از درگذشت مؤلف چاپ شده است و مکررا قسمت شده و نسخۀ اصلی در چاپ کتاب همین نسخه است که قسمت زیادی از آن باقی مانده است. احتمالا این نسخه مربوط به سال ۱۳۶۴ ق، سه سال پس از درگذشت مؤلف می‌باشد. نسخۀ خطی مؤلف اگر چه زمان زیادی از نگارش آن نگذشته است قسمت زیادی از آن از بین رفته است و مقدار کمی از آن باقی مانده است که در چاپ کتاب موجود از آن استفاده شده است. در چاپ جلد چهارم و پنجم کتاب موجود نیز از دو نسخه استفاده شده که هر دو چاپ سنگی هستند. نسخه‌ای که با رمز (ا) مشخص شده است در سال ۱۳۶۴ ق، سه سال پس از وفات مؤلف چاپ شده است نسخه‌ای که با رمز (ب) مشخص شده است در سال ۱۳۹۶ ق چاپ شده است و به صورت متداول و معمول مورد استفادۀ طلاب قرار می‌گیرد. مطالب همان طور که گفته شد جلد اول تا سوم مباحث مربوط به بیع و جلد چهارم و پنجم مباحث مربوط به خیارات را در بردارد.
جلد اول شامل تعریف
بیع ، رسالۀ حق و حکم،
معاطاة ، تنبیهات معاطاة، الفاظ عقد البیع، مقبوض به
عقد فاسد می‌باشد.
جلد دوم شامل مباحث شروط متعاقدین،
بیع فضولی و اولیاء عقد است. در بحث شروط متعاقدین شرایط
بلوغ ، قصد متعاقدان،
اختیار ، اذن مولی هنگامی که عاقد عبد است مطرح شده است. به تناسب شروط پنجم متعاقدان که ماذون یا مالک بودن مالک است، بحث بیع فضولی مطرح شده است. و در بحث اولیاء عقد،
ولایت نبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و ائمۀ معصومین علیهم‌السّلام و
ولایت فقیه مطرح شده است.
در جلد سوم شرایط عوضین ذکر شده که عبارتند از: داشتن مالیت، آزاد بودن آن (وقف نبودن)، قدرت بر تسلیم داشتن، علم به ثمن، علم به مثمن و ملحقاتی همچون تلقی رکبان، احتکار.
در جلد چهارم مباحث مربوط به انواع خیار در معاملات مطرح شده است که از دو مقدمه و مبحث اقسام خیار تشکیل شده است. در مقدمۀ اول، تعریف خیار، و در مقدمۀ دوم دلائل اصالت لزوم بیع آورده شده است و در اقسام خیار ۷ قسم خیار (مجلس، حیوان، شرط، غبن، تاخیر، رؤیت، عیب) ذکر شده است.
در جلد پنجم مباحث مربوط به اختلاف متبایعین، شروط، احکام خیار و فیض ذکر شده است و در بحث شرط، معنی شرط، و شروط هشت گانه و انواع شروط (وصف، نتیجه، فعل) مطرح شده‌اند. حواشی از مزایای ارزشمند کتاب، حواشی متنوع و مفید آن می‌باشد که به چند نوع آن اشاره می‌شود گروهی از حواشی بصورت مختصر و دقیق زندگی نامۀ علما و بزرگانی که نام آنها در کتاب ذکر شده است همچون
کاشف الغطاء ،
شهید اول ، آخوند صاحب کفایه و صاحب جواهر را بیان نموده است. گروهی دیگر از حواشی آدرس منابع و مآخذ نظریات مؤلف در کتاب‌های اصولی و فقهی نظیر نهایة الدرایة، کتاب اجارۀ مؤلف و هم چنین نظریات مطرح شده را بیان نموده است. گروهی دیگر به تصحیح متن کتاب پرداخته است و یا به توضیح قواعد نحوی کتاب پرداخته است به عنوان نمونه حاشیۀ ۳ صفحۀ ۳۴۲ از جلد ۲: حق العبارة ان یقول (بلحاظ ملک الکسر المنقسم الکل الیه و الی معادله) و الا لزم الفصل بین اسم المفعول و نائب فاعله بالفصل الطویل. یا در مورد لفظ للتثنیة: یمکن ان یکون مصدر الصناعی من الاثنین و یمکن ان یکون للتثنیه
گاهی نیز بعضی از حواشی به تصحیح محل عناوین کتاب می‌پردازد مثلا: من هذه التعلیقة تبتدا مسالة ولایة الفقیه و لکن تبعا له جعلنا العناوین الآتیة.
از حواشی و شروح بر مکاسب و بزرگان از فقها با رمز و اشاره ذکر شده که بعضی از آنان عبارتند از:
بعض الاعلام ممن قارب عصرنا: میرزا حبیب الله رشتی (م ۱۳۱۲ ق) بعض اعاظم تلامذته (فی کتاب الاجارة): میرزا حبیب الله رشتی بعض اجلة المحشین: سید محمد کاظم یزدی (م ۱۳۳۷ ق) بعض الاعلام «قده:» سید معصوم حسینی اشکوری (م ۱۳۲۴ ق یا ۱۳۲۵ ق) شیخنا الاستاذ فی تعلیقته: آخوند خراسانی صاحب کفایه (م ۱۳۲۹ ق) بعض اجلة العصر، بعض اعلام العصر: محقق نائینی (م ۱۳۵۵ ق) بعض اعاظم العصر: میرزا محمد تقی شیرازی (م ۱۳۳۸ ق) تعلیقته المبارکة علی الکتاب: حاشیۀ آخوند خراسانی بر مکاسب تعلیقته الانیقة علی الفرائد: حاشیۀ آخوند خراسانی بر فرائد الاصول (رسائل شیخ انصاری) بعض تحریراتنا الاصولیة، حررناه فی الاصول: کتاب نهایة الدرایة از مؤلف.
مؤلف از منابع و مآخذ روایی و کتب فقهی زیادی در طرح مباحث استفاده نموده است که به نام بعضی از آنان در حواشی کتاب اشاره شده که عبارتند از:
بحار الانوار - وسائل الشیعة - عوالی اللآلی - التهذیب - الکافی.
جواهر الکلام - الحدائق الناظرة - المسالک الافهام - مقابس الانوار - جامع المقاصد - المبسوط - القواعد و الفوائد - الروضة البهیة شرح اللمعة - مختلف الشیعة - قواعد الاحکام - تبصرة المتعلمین - شرائع الاسلام - مفاتیح الشرائع - اللمعة الدمشقیة.
کتاب حاشیه بر مکاسب مجموعه‌ای کم نظیر از ابداعات و نظریات جدید محقق اصفهانی «قده» می‌باشد که در این مختصر نمی‌توان تمام آنها را بیان نمود، به چند نمونۀ آن اشاره می‌شود. وی پس از تعریف بیع به (جعل الشی ء بازاء الشی) آن را به حسب موارد دارای آثار مختلفی همچون ملکیت عوضین، انعتاق، سقوط ما فی الذمة و
وقف می‌داند و تعاریف مشهور نقل، تبدیل و تملیک را در مورد بیع نمی‌پذیرد.
ایشان بر خلاف شیخ انصاری «قده»، با نفی مفهوم قدرت و سلطنت از تعریف خیار، بین مفهوم لغوی و مفهوم شرعی آن تفاوتی را نمی‌پذیرند و مفهوم لغوی را اعم از معنی شرعی نمی‌دانند در نهایت امر، قدرت ماخوذ در معنای لغوی را حقیقی و در معنای شرعی اعتباری می‌داند.
در مورد معنی شرط، وی به حسب علوم مختلف، معانی مختلفی را برای شرط ذکر نموده و می‌نویسد: قد مر مرارا ان الشرط بمعنی التعلیق کما فی النحو، و بمعنی التقیید کما فی الاصول، و بمعنی الالتزام فی ضمن الالتزام کما فی الفقه. سپس می‌نویسد که شرط به معنی تعلیق موجب فساد معامله در عقود بالاجماع است، و بمعنی تقیید در بیع شخصی معنا ندارد زیرا وسعتی وجود ندارد که با قید تضییق شود و اما بمعنی التزام در التزام در این صورت شرط قید مبیع نیست بلکه موجب تفاوت در رغبت خریداران شده و در واقع مقوم مالیت مبیع می‌شود.
از خصوصیات مهم کتاب استقراء مؤلف و مراجعه به منابع مختلف فقهی و حدیثی است که در میان آنان بیش از همه به حواشی سید محمد کاظم یزدی، میرزا حبیب الله رشتی و بخصوص حواشی شیخ محمد کاظم خراسانی صاحب کفایه متعرض شده است تا جایی که این کتاب علاوه بر این که شرح مکاسب شیخ اعظم است شرح نظریات آخوند خراسانی و سید محمد کاظم یزدی نیز می‌باشد. به علت اختصار در مطرح نمودن مباحث اصولی، وی مکررا با تعبیر (ذکرنا فی محله) به کتب اصولی آخوند خراسانی و بخصوص «نهایة الدرایة» خود اشاره نموده است و فقط در یک مورد نام «نهایة الدرایة» را به طور صریح ذکر نموده است، و قد بسطنا القول فی تقریبه و فی دفعه فی نهایة الدرایة.
از ویژگی‌های مهم کتاب تعبد مؤلف به
روایات و
احادیث ائمۀ معصومین علیهم‌السّلام در بررسی مباحث فقهی است وی در بحث
خیار غبن می‌نویسد: لا یخفی علیک ان العمدة تحقیق حال مدارک الخیار، فان علیها المدار و بها الاعتبار، دون الکلمات و الاستدلالات.
از ویژگی‌های چاپ کتاب موجود این که گروه تحقیق آن، با تصحیح متن، و تقطیع عبارت بر حسب متعارف و اضافه کردن عناوین در مواضعی که مورد نیاز بوده است به محقق اجازۀ استفادۀ بیشتری از کتاب را می‌دهد. از طرف دیگر وجود تعلیقه‌های مؤلف با شمارۀ معین، راه را برای بدست آوردن مطالب آن هموارتر می‌گرداند.
نرم افزار جامع فقه اهل بیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
