حاشیة الارشاد (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حاشیة الارشاد، مؤلف
زین الدین علی بن احمد بن تقی شامی عاملی ، معروف به
شهید ثانی (م ۹۶۵ ق) است. کتاب ارزشمند «ارشاد الاذهان»
علامه حلی (م ۷۲۶ ق) از زمان نگارش، مورد توجه بزرگان از فقها قرار گرفته و شروح و حواشی متعددی بر آن نوشته شده است.
شهید ثانی نیز از بین آثار بزرگان قبل از خود به این کتاب عنایت خاصی داشته است و بر این کتاب یک شرح و دو حاشیه نوشته است.
شرح ارزشمند وی به نام «
روض الجنان» از کتب مشهور و از مصادر معتبر
قرن دهم می‌باشد و شامل مباحث
طهارت و
صلاة می‌باشد.
و حاشیۀ او، یکی همین کتاب «حاشیة الارشاد» می‌باشد که حواشی بر تمام کتاب می‌باشد.
حاشیۀ دیگر صرفا قسمت عقود کتاب الارشاد را در بردارد که نسخۀ خطی آن در دست نیست و ظاهرا از آثار مفقود شدۀ
شهید ثانی می‌باشد.
کتاب موجود نظیر سایر کتاب‌های فقهی شهید ثانی مثل «
مسالک الافهام»، «
الروضة البهیة»، «
فوائد القواعد» دارای عبارت‌های
بلیغ و موزونی است که در آن زیاده روی ملال آور و پیچیدگی در عبارت دیده نمی‌شود.
از آنجایی که نسخه‌های خطی این کتاب کم یاب و نادر بوده و در اختیار فقهای بعد از وی نبوده است در کتب فقهی بعد از وی نیز از آن مطلبی نقل نشده است.
با توجه به این که در این کتاب به کتاب‌های «الروضة البهیة»، «المسالک الافهام» و «روض الجنان» اشاره نشده است و تاریخ تالیف این کتاب‌ها به ترتیب ۹۵۶، ۹۵۱، ۹۴۹ ق می‌باشد بنابراین احتمالا این کتاب قبل از
سال ۹۴۹ تالیف شده است.
تا زمان چاپ کتاب موجود هیچ گونه چاپی چه سنگی و چه غیر آن از این کتاب وجود ندارد.
جلد اول کتاب موجود در
سال ۱۴۱۴ ق، جلد دوم در سال ۱۴۱۸ ق، جلد سوم در سال ۱۴۲۰ ق، و جلد چهارم در سال ۱۴۲۱ ق توسط انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، زیر نظر مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی در
قم چاپ شده است.
مصحح آن
فاضل ارجمند رضا مختاری بوده که توسط گروهی از فضلاء و طلاب یاری شده است.
در چاپ کتاب موجود از ۵ نسخۀ خطی استفاده شده که دوتای آنها کامل و سه نسخۀ دیگر ناقص می‌باشند.
۱- نسخۀ متعلق به کتابخانۀ آیة الله
نجفی مرعشی با شمارۀ ۳۳۵۴ مربوط به سال ۹۶۰ و به خط عبد الواسع بن محمد بن زین العابدین حسینی.
در حاشیۀ این نسخه عباراتی از
شهید ثانی وجود دارد که با عبارت منه سلمه الله و ابقاه پایان یافته است. این نسخه، اصل در تحقیق و تصحیح کتاب قرار گرفته است.
۲- نسخۀ متعلق به کتابخانۀ
آستان قدس رضوی با شمارۀ ۱۳۴۶۷، مربوط به
سال ۹۷۵ ق. این نسخه نیز کامل بوده است. این نسخه به صورت حواشی در حاشیۀ کتاب ارشاد الاذهان و با رمز «زی» می‌باشد.
۳- نسخۀ دیگری متعلق به کتابخانۀ آیة الله مرعشی، مربوط به سال ۱۰۴۸ ق و به خط عز الدین بن محیی الدین بن عبد اللطیف عاملی.
۴- نسخۀ دیگری از کتابخانۀ آیة الله مرعشی با شمارۀ ۸۲۰۰، مربوط به سال ۱۰۱۶ ق.
۵- نسخۀ دیگری از آستان قدس رضوی با شمارۀ ۲۶۸۹، مربوط به سال ۹۴۰ ق.
قابل ذکر است که علائم «ز»، «زی»، «زین» در بعضی از حواشی ارشاد وجود دارد که در ابتدای امر این گونه بنظر می‌رسد که اینها حواشی بر ارشاد
شهید ثانی است اما بعد از بررسی مشخص می‌شود که یا از «مسالک الافهام» و یا از «الروضة البهیة» و یا از «روض الجنان» است.
و همچنین بعضی از نسخه‌های خطی از کتابخانۀ آیة الله نجفی مرعشی و آیة الله گلپایگانی این چنین هستند. و شاید بر اثر همین اشتباه مؤلف کتاب «
مقدمه‌ای بر فقه شیعه» در
دچار همین اشتباه شده است.
با توجه به کم یاب بودن نسخه‌های کتاب و چاپ نشدن این کتاب در گذشته، تحقیق و تصحیح کتاب موجود بسیار دشوار بوده است و بنابراین در تصحیح و مقابلۀ نسخه‌های موجود از آثار دیگر شهید ثانی همچون
مسالک الافهام،
الروضة البهیة،
الروض الجنان،
فوائد القواعد،
المقاصد العلیة و
الفوائد الملیه استفاده شده است.
و از آنجایی که نسخه‌های چاپ سنگی مسالک الافهام معمولا صحیح نیست از چند نسخۀ خطی کتابخانۀ آیة الله مرعشی و آیة الله گلپایگانی استفاده شده است. بله همچنان که در جلد ۲ ذکر شده است بعدها از نسخۀ چاپ سنگی صحیحی که بتازگی از مسالک الافهام چاپ شده، استفاده شده است.
از مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب احاطۀ مؤلف بر آثار و تالیفات علامۀ حلی (قده) می‌باشد وی در کتاب مکررا مباحثی از کتاب را با دیگر تالیفات
علامۀ حلی و بخصوص
نهایة الاحکام مقایسه می‌نماید، به عنوان نمونه:
در کتاب
طهارت : قوله الجاری من المطلق اختار فی هذا الکتاب مذهب الاکثر من عدم اعتبار الکثرة فی الجاری، و انه لا ینجس الما بالتغیر و الذی اختاره فی سائر کتبه مساواته للواقف. (ج ۱/ ص۶۳ و ۶۴).
در جای دیگر: قد استعمل هذه اللفظة المحقق و تبعه علیه المصنف فی کتبه. (ج ۱/ ص۱۵۴).
در مورد دیگر: کما صرح به جماعة منهم المصنف فی المنتهی مصرحا. (ج ۱/ ص۲۹۹).
از دیگر خصوصیات کتاب تنوع در حواشی کتاب می‌باشد. در این حواشی مباحث رجالی،
صرف و
نحو، توضیح و تفسیر اصطلاحات فقهی و دیگر مطالب دیده می‌شود.
به عنوان نمونه نظریات و اقوال فقها بدون ذکر نام آنان بیان می‌شود و گاهی تعبیر به مشهور یا اکثر نظریات آنان ذکر شده است و فقط در موارد نادری نام
شیخ طوسی،
علامۀ حلی، محقق اول و
محقق ثانی ذکر شده است به عنوان نمونه: هذا الحکم ذکره الشیخ رحمه الله، و تبعه علیه المصنف و المحقق فی غیر النافع و مستنده غیر واضح.
در نحوۀ نگارش حواشی صرفا در ابتدای عبارت علامۀ حلی لفظ «قوله» ذکر شده است اما بدنبال آن از الفاظی نظیر «اقول» استفاده نشده بلکه نظریات مؤلف بدنبال آن آورده شده است.
کتاب دارای خطبه نمی‌باشد و حواشی کتاب معمولا از چند خط بیشتر نیستند.
برخلاف
غایة المراد و کتاب‌های دیگری که برای ارشاد الاذهان شرح نوشته‌اند در مواردی که عبارت «علی رای» یا «فیه قولان» در متن ارشاد الاذهان آمده است، شهید ثانی به تفسیر و تبین آن نپرداخته است بلکه یکی از دو نظریه را پذیرفته است و با الفاظ «قوی» و یا «وجیه» و نظائر آن، آن را مشخص نموده است. (ج ۱/ صفحات ۱۴۲، ۱۵۰، ۱۶۰).
نرم افزار تحریر الوسیله، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
