جواهر التصوف (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«جواهر التصوف»، اثر
یحیی بن معاذ رازی (۲۵۸ ق) است که به
زبان عربی پیرامون برخی از مباحث عرفانی و اخلاقی، مانند
توبه ،
صبر و
توکل و رضا و
زهد به رشته تحریر درآمده است و توسط سعید هارون عاشور، گردآوری، باب بندی، شرح و حاشیه نگاری شده است.
کتاب، مشتمل بر یک مقدمه، ۲۵ باب و یک خاتمه است. شارح، در هر باب، گفتاری را از
یحیی بن معاذ ذکر می‌کند و در ذیل به شرح آن می‌پردازد.
ابواب کتاب با مبحث
نیت و اراده شروع شده و با بحث علم و حکمت،
محبت و اخلاص ادامه پیدا کرده و با بابی در
مناجات و دعا پایان یافته است.
شارح در مقدمه ی خویش، به معرفی شیخ
یحیی بن معاذ، اقوال علما در باره وی و سایر مسائل مربوط به او پرداخته است.
شارح در باب اول کتاب که پیرامون نیت و اراده است، در ذیل حدیثی که
یحیی بن معاذ از کتاب «الحلیة» نقل کرده، با این مضمون: «بدن‌ها در زندان نیت‌ها هستند...» ، می‌نویسد: نیت، عمل
قلب است و آن توجه قلب به انجام کاری معین است. هنگامی که قلب آدمی، عزم راسخ پیدا کرد که فلان کار را انجام دهد، به آن اراده می‌گویند.
سپس شارح، خاطرنشان می‌کند که اراده نمودن عبد پروردگارش را، اولین قدم برای فرار به سوی خداست که با رغبت آغاز، سپس با عزم، آن گاه با علم ضروری ادامه پیدا می‌کند تا به وحدانیت خدا و صفات متصل می‌گردد.
باب دوم، در باره علم است. شارح می‌گوید: باب علم را بعد از باب نیت آوردیم، زیرا که عمل مقبول با اعتماد بر نیت و عمل با
علم حاصل می‌شود.
باب سوم، مربوط به حکمت است. سخنی که در ابتدا از
یحیی بن معاذ نقل شده این است که علم با تعلیم به دست می‌آید و
حکمت با حفظ حرمات صالحان.
در ادامه، شارح توضیح می‌دهد که مفردات تعلیم، سه امر است: معلم، طالب علم و راه و روش. وی می‌گوید که علماء
اجماع دارند که گرفتن علم از طریق معلم، بهترین راه است و با قرائت تنهایی، مگر برای افراد شاذ و نادر، علم حاصل نمی‌شود، زیرا ممکن است در حروف خطا کند، یا مفردات آن علم را به خوبی آگاه نباشد یا مصطلحات آن علم را
جهل داشته باشد.
در ادامه به واژه حکمت از زبان
راغب اصفهانی در کتاب «الذریعة» پرداخته و می‌گوید: حکمت، اسمی است برای هر علم نیکو و عمل صالحی.
باب چهارم که در باره محبت است، خاطرنشان می‌کند که محبت از عبد برای خدا، این است که اراده کند به خدا تقرب جوید و او را تعظیم نماید. محبت از خدا برای بنده این است که او را برای قرب و احوال عالیه مخصوص بدارد. در ادامه، خاطرنشان می‌کند که محبت مردم به خدا بر سه وجه است: محبت، به خاطر احسان خدا در دنیا و آنچه که در
آخرت از خدا توقع می‌شود، باشد؛ محبت، به خاطر صفاتی باشد که این احسان از آن صفات صادر می‌شود که این نحو، رقیق تر از محبت اول است، زیرا صاحب آن، از نعمت به منعم ارتقا می‌یابد و از افعال به صفات می‌رسد...
سوم، حب ذات است که خدا را به خاطر کمال ذاتی و صفاتی و جلال و عظمت و قدس بخواهد و این نوع از
محبت ، چیزی است که
یحیی بن معاذ از عبارت خویش، قصد نموده است.
در ادامه، باب‌های پنجم تا آخر، با همین روش که در ابتدا سخنی از
یحیی بن معاذ ذکر شود و در زیر آن به شرح و توضیح آن سخن پرداخته شود، مرتب گردیده است که در این باب‌ها مباحثی چون
اخلاص ،
توحید ، خوف،
رجاء ، توبه،
ورع ،
فقر ، صبر، توکل، رضا، مجاهده، گرسنگی،
زهد ،
تواضع ، سخاء، خلوت، صحبت، نفس- قلب-
روح ، دنیا،
آخرت ، رجال، دعا و مناجات، اشاره شده است.
در مجموع، سخنانی که از
یحیی بن معاذ در این کتاب، جمع آوری شده است، بالغ بر ۳۸۰ جمله اخلاقی و عرفانی می‌باشد که شارح، به توضیح آنها پرداخته است.
در پایان کتاب، فهرست اسماء رجال به ترتیب
حروف هجاء و فهرست محتویات کتاب ذکر شده است. کتاب حاضر، هیچ گونه پاورقی ندارد.
نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
