جمع تبرعی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ـــ جمع بین دو
دلیل متعارض بدون
شاهد و قرینه‌اى بر آن را جمع
تبرعى (جمع
عقلی یا اعتباطی) می گویند.
ـــ رفع تنافی میان دو یا چند دلیل به شیوه غیر معمول نزد عرف
ـــ
جمع تبرعى مقابل
جمع عرفی عبارت است از رفع
تعارض و جمع میان دو دلیل متعارض، بدون وجود قرینه‌اى عرفى یا لفظى بر آن.
ـــ جمع
تبرعی، مقابل جمع عرفی بوده و عبارت است از جمع میان دو دلیل متعارض از طریق دست کشیدن از ظاهر هر دو دلیل یا یکی از آن دو، یا به تاویل بردن هر دو یا یکی از آنها بی آن که شاهد عرفی بر آن وجود داشته باشد؛ به بیان دیگر، جمع
تبرعی، جمعی است که
عقل با دقت و باریک بینی به آن می‌رسد ولی به درجه ظهور عرفی نمی‌رسد و
عقلای عالم در گفتوگوهای خود چنین بنایی ندارند. این گونه جمع حد و مرزی ندارد بلکه شدیدترین متعارض‌ها را می‌توان با دقت
عقلی به تاویل برده و بین آنها سازگاری ایجاد نمود.
برای مثال، در جایی که دلیلی می‌گوید: «اکرم العلما» و دلیل دیگر می‌گوید: «لا تکرم العلما»،
عقل می‌تواند بین آن دو را چنین جمع کند که اولی را حمل بر عالم عادل و دومی را حمل بر عالم فاسق نماید.
مراد اصولی‌ها از بیان جمله «الجمع مهما امکن اولی من الطرح»، جمع
تبرعی نیست، گر چه از عبارت مرحوم «شیخ طوسی» در «استبصار» استفاده می‌شود که منظور جمع
تبرعی است.
از این عنوان در
اصول فقه، بحث
تعادل و تراجیح سخن رفته است.
معروف میان اصولیان آن است که در تعارض بین دو
دلیل قبل از
رجوع به مرجحات و دیگر قواعد باب تعارض به مقتضاى
قاعده «الجمع مهما امکن اولىٰ من الطّرح»
اولویت با جمع بین دو دلیل است؛ زیرا در پرتو آن، تعارض رفع مى‌گردد.
البتّه مراد از جمع، در قاعده یاد شده جمع عرفى است نه جمع
تبرّعى، چرا که جمع
تبرّعى بین هر دو دلیلِ متعارضى امکان پذیر است و لازمه آن
سد باب تعارض است و نیز جایى براى
مرجّحات ذکر شده در
روایات باقى نمى‌ماند.
بنابراین، در صورت عدم امکان جمع عرفى، بین دو
روایت متعارض، به
قواعد باب تعارض رجوع مى‌شود و قاعده یاد شده شامل جمع
تبرّعى نمى‌شود.
فرهنگ‌نامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۳۷۸، برگرفته از مقاله «جمع تبرعی». فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۳، ص۱۰۹.
