جلال بایار
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بایار، جلال (۱۳۰۰ ق ـ ۱۳۶۵ ش /۱۸۸۳ـ۱۹۸۶)، سومین رئیس جمهوری
ترکیه. در روستای اموربیگ از توابع بورسه به دنیا آمد.
تحصیلات ابتدایی را نزد پدرش،
عبدالله افندی که از علما بود، به پایان رساند. ابتدا در اداره انحصارات گِملیک و دفتر عدلیّه و سپس در بانک کشاورزی بورسه و مدتی در بانک شرقی آلمان به کار پرداخت. در سال‌های خدمت در بورسه، از جمله در کالج عروج مریم که
کشیشان فرانسوی اداره می‌کردند، تحصیل کرد.
تحت تأثیر دایی خود،
مصطفی شوکت، به سیاست علاقه مند و وارد جمعیت اتحاد و ترقی شد (۱۳۲۵). بعد از اعلام مشروطیت دوّم و تغییر نام این جمعیت به فرقه اتحاد و ترقی، به ریاست شعبه بورسه و بعدها ازمیر منصوب شد. همراه
دکتر نظمی بیگ و
والی رحمی بیگ، جمعیت به سوی خلق را تشکیل داد و به انتشار مجله خلقه دو غْرو پرداخت (۱۳۳۷) و با امضای «تورقوت آلپ» در آن مقاله می‌نوشت.
پس از
جنگ جهانی اول مسئول کوچاندن برخی ارامنه ازمیر شناخته شد و در دیوان حربِ مخصوص، محاکمه، ولی آزاد شد. در سازمان ردّ الحاق و جمعیت مدافعه حقوق عثمانیه که برای مبارزه با
قوای یونان تشکیل شده بود، وظایفی به عهده داشت؛ ازینرو ازمیر را ترک کرد و به روستاهای اودَمِش رفت و با تغییر قیافه به صورت یاغی و بعد در کسوت روحانی درآمد و در این کسوت با نام «خواجه غالب» در جنگ با قوای یونان در اطراف اودمش و آیدین و آق حصار نقش داشت. در مجمع بالیکسیر (۲۹
رمضان ۱۳۳۷) جبهه ملی آق حصار او را فرمانده قوای ملّی تعیین کرد.
در آخرین مجلس مبعوثان عثمانی و نیز در مجلس بزرگِ ملّی ترکیه به نمایندگی مردم ساروخان انتخاب شد. از ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۲ معاونت وزارت اقتصاد و معاونت وزارت خارجه را به عهده داشت و در هیئتی که به اولین کنفرانس لوزان فرستاده شد، مشاور اقتصادی بود. در ۱۳۰۲ ش ابتدا به نامزدی جمعیت مدافعه حقوق آناطولی و روم ایلی، به نمایندگی ازمیر انتخاب شد و بعد در وزارتخانه جدیدالتأسیس مبادله و عمران و اسکان به وزارت رسید. سپس مأمور تأسیس بانک کار ترکیه شد و تا ۱۳۱۱ ش /۱۹۳۲ مدیریت آن را به عهده داشت. در ۱۳۱۱ ش /۱۹۳۲ دوباره به وزارت اقتصاد تعیین شد و تا ۱۳۱۶ ش /۱۹۳۷ در آن سمت باقی ماند. پس از وضع قانون شناسنامه،
آتاتورک به او نام خانوادگی بایار داد.
در مهر ۱۳۱۶/ سپتامبر ۱۹۳۷، با کناره گیری
عصمت اینونو از نخست وزیری، ابتدا به کفالت نخست وزیری و پس از مدتی رأساً به این سمت منصوب شد. پس از مرگ آتاتورک و در زمان ریاست جمهوری
عصمت اینونو (آبان ۱۳۱۷/نوامبر ۱۹۳۸)، بار دیگر به مقام نخست وزیری رسید، اما این دوره چندان طول نکشید و در بهمن ۱۳۱۷/ ژانویه ۱۹۳۹ از این سمت استعفا کرد. در سال‌های
جنگ جهانی دوم فعالیت‌های سیاسی اش محدود شد و حزب جمهوری‌خواه خلق او را، تنها به عنوان نماینده معمولی، به مجلس فرستاد. مواضع و سخنرانی‌های او در مجلس موجب واکنش‌های گسترده مطبوعات می‌شد. «چهار پیشنهاد» بایار و یاران او (
کوپریلی،
مندرس،
قورالتان) به اعضای حزب جمهوری‌خواه در مجلس، که در آن خواستار پاره‌ای تغییرات در قوانین و نظامنامه احزاب شده بودند، باعث مشاجره خشنی میان اعضای حزب جمهوری‌خواه در مجلس، و رد آن با اکثریت آرا شد. کوپریلی و مندرس از حزب اخراج شدند و بایار نیز ابتدا از نمایندگی مردم ازمیر و سپس از حزب جمهوری‌خواه خلق استعفا کرد (۱۳۲۴ ش /۱۹۴۵).
در همان سال بایار پس از توافق با عصمت اینونو، در این‌که اصول آتاتورک را تغییر ندهد و در سیاست خارجی به مشاجره نپردازد، حزب دموکرات را بنیان نهاد و رهبری آن را به عهده گرفت. از استانبول به نمایندگی مجلس انتخاب شد (۱۳۲۵ـ۱۳۲۹ ش/ ۱۹۴۶ـ۱۹۵۰) و در مجلس رئیس حزبِ مخالف بود. او در این مدت، ضمن تأیید سیاست خارجی حزب جمهوری‌خواه خلق، با طرح مسائل راجع به آزادی، لزوم رعایت امانت در انتخابات، لزوم تغییر قانون انتخابات و ضرورت تفکیک ریاست جمهوری از رهبری حزب، با سیاست داخلی آن سخت مخالفت می‌کرد.
در انتخابات عمومی ۱۳۲۹ ش /۱۹۵۰، پس از چهار سال مخالفت با حزب رقیب، حزب دموکرات با اکثریت قاطع به مجلس راه یافت و در تاریخ سیاسی ترک، برای اولین بار، قدرت با آرای مردم تغییر کرد و جلال بایار به عنوان سومین رئیس جمهور ترکیه انتخاب شد. اگر چه رسماً از ریاست کل حزب دموکرات کناره گیری کرده بود، امّا در شکل گیری برنامه‌های داخلی و خارجی دولت مؤثر، و ازاین‌رو معروض انتقاد شدید مخالفان بود.
بایار پس از کودتای
نظامی ۶ خرداد ۱۳۳۹/۲۷ مه ۱۹۶۰، همراه اعضای هیئت دولت و نمایندگان حزب دموکرات دستگیر، و به اتهام توهین به وطن، ایجاد اختلال در قانون اساسی، کشاندن مردم ترکیه به جنگ داخلی و واگذاری برخی اراضی ترکیه به حکومت شوروی، در جزیره یاسّی محاکمه شد. دادگاه، او و چهارده نفر دیگر از اعضای حزب دموکرات را به اعدام محکوم کرد (۱۳۴۰ ش /۱۹۶۱) امّا فقط حکم اعدام عدنان مندرس، حسن پولادقان و فطین رشدی تأیید شد و حکم بایار به حبس ابد تغییر یافت. در ۱۶ آبان ۱۳۴۳/۷ نوامبر ۱۹۶۴ از زندان آزاد شد. در انتخابات ۱۳۵۲ ش /۱۹۷۳ از حزب دموکرات و در ۱۳۵۴ ش /۱۹۷۵ از حزب عدالت پشتیبانی کرد. در سال‌های بعد نیز از حکومت
نظامی و قانون اساسی ۱۳۶۱ ش /۱۹۸۲ دفاع کرد. او در استانبول در ۱۰۳ سالگی درگذشت و در زادگاهش به خاک سپرده شد.
جلال بایار در سال‌های فعالیت خود جانبداری از
آتاتورک، تلاش برای خاتمه دادن به فعالیت حزب جمهوری‌خواه خلق، و سیاستِ جدا از مذهب را پیش گرفته بود. در عرصه سیاست خارجی پیرو غرب بود؛ به
کره نیروی
نظامی اعزام داشت، در
پیمان ناتو و
بغداد و در امضای قرارداد سه جانبه ترکیه، یوگسلاوی سابق، یونان مؤثّر بود. قانون
نفت (اکتشاف خارجی) و تشویق سرمایه گذاری‌های خارجی در ترکیه از نتایج دوره ریاست جمهوری اوست. اکثر قراردادهای دو جانبه میان ترکیه و ایالات متحده آمریکا در زمینه های مختلف در دوره وی امضا شده است. هدف او تبدیل ترکیه به یک
آمریکای کوچک بود.
بایار، علاوه بر خاطرات هشت جلدی اش، من هم نوشتم، کتاب‌های دیگری چون خاطراتی از آتاتورک، روش شناسی آتاتورک و روزگار ما، نخست وزیر من، عدنان مندرس نگاشته است.
(۱) Baha Aksit, K i saca Celal Bayar , Istanbul ۱۹۸۷;.
(۲) Mustafa Atalay, Celal Bayar ve Hayat i , Ankara ۱۹۵۸;.
(۳) Bayar' i n Amerika Seyahat i , Ankara ۱۹۵۴;.
(۴) Feroz Bedia, Turgay Ahmad, Turkiye'de ´ ok Partili Politikan i n A µ i klamal i Kronolojisi ۱۹۴۵-۱۹۷۱ , Ankara ۱۹۷۶, passim;.
(۵) Tevfik ´ avdar, "Demokrat Parti", CTDA , VIII, ۲۰۶۰-۲۰۷۰;.
(۶) Demokrat Parti'nin ۷ Ocak ۱۹۴۷ Tarihinde Ankara'da Yeni Sinema'da A µ i lan Buyuk Kongresinde Cela ª l Bayar' i n Soyledig § i Nutuk , Ankara ۱۹۴۷;.
(۷) E í ref Edib, "Cela ª l Bayar Gladiston'dan m â I lham Ald â ", SR , II/۳۹ (۱۹۴۹) , ۲۲۰-۲۲۲;.
(۸) Cem Erog § ul, Demokrat Parti (Tarihi ve I deolojisi) , Ankara ۱۹۷۰;.
(۹) G Jaschke, Yeni Turkiye'de I sla ª ml i k , trans Hayrullah Ors, Ankara ۱۹۷۲, ۹۸;.
(۱۰) Kemal Karpat, Turk Demokrasi Tarihi , Istanbul ۱۹۶۷;.
(۱۱) "Ma ª hut Ha ª diseyi â ´ karan Kimlerdir", SR , II/۴۲ (۱۹۴۹) , ۲۶۵-۲۹۶;.
(۱۲) M Raif Ogan, "Bayar' â n Bursa Nutkunda Karanl â k B â rak â lan La ª iklik Mevzuu", SR , II/۴۷ (۱۹۴۹) , ۳۴۱-۳۴۹;.
(۱۳) idem, " ì eriat â Ya í atmamak Cela ª l Bayar' â n ne Haddine", SR, II/۳۹ (۱۹۴۹) , ۲۱۷-۲۲۰;.
(۱۴) Reisicumhur Cela ª l Bayar' i n Turkiye Buyuk Millet Meclisinin Onbirinci Doneminin I kinci Toplant i Y i l i Aµi í Nutuklar i , Ankara ۱۹۵۸;.
(۱۵) Ziya ì akir, Cela ª l Bayar: Hayat i ve Eserleri , Istanbul ۱۹۵۲;.
(۱۶) TA , sv "Bayar, Mahmud Cela ª l";.
(۱۷) ۱۰۰ Ya í i nda Cela ª l Bayar'a Armag § an , Istanbul ۱۹۸۲
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جلال بایار»، شماره۴۱۵.
