جغرافیای بلوچستان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«جغرافیای بلوچستان»، تالیف سال ۱۲۸۸ ق احمد علیخان وزیری با ترجمه
فارسی محمدرضا نصیری است.
وی در بیان انگیزه خود از ترجمه کتاب چنین می‌گوید: «علاوه بر اهمیت و غنای اثر، آنچه سبب ترغیب راقم این سطور به پرداختن به اثری در موضوع جغرافیا و
تاریخ بلوچستان شد، اعتقاد به احیاء تاریخ‌های محلی است. تاریخ‌های محلی گنجینه تاریخ، جغرافیا،
فرهنگ،
آداب و رسوم،
زبان، گویش و همه عناصر متعلق به هویت بومی یک منطقه است».
شامل یک آغاز، چهار فصل و یک انجام است. فصل‌های اول تا سوم؛ شامل «جغرافیای بلوچستان» و فصل چهارم مربوط به «تاریخ بلوچستان و عمدتا کرمان» مشتمل است بر خدمات اسماعیلخان وکیل الملک و شرح حال مختصری از خود مؤلف است.
احمد علی خان وزیری در تالیف جغرافیای بلوچستان نیز همانند اثر دیگرش جغرافیای کرمان، به اختصار و موجز به بیان مطالب پرداخته است؛ اما همین اثر کم حجم فواید عمده‌ای دربر دارد که در بررسی مسائل مربوط به بلوچستان بسیار مفید است.
جغرافیای بلوچستان در زمان
ناصرالدین شاه نگارش شده و از نظر تاریخ نگارش مقدم بر جغرافیای
کرمان است؛ اما با توجه به هم مرز بودن کرمان و بلوچستان، این دو اثر از نظر بررسی مسائل اجتماعی، سیاسی، جغرافیایی و تاریخی این حوزه می‌توانند مکمل یکدیگر باشند. خاصه این که مؤلف در جغرافیای بلوچستان مطالبی را درج کرده است که در جغرافیای کرمان نیامده است.
مؤلف در جغرافیای بلوچستان، صرف نظر از مسائل جغرافیایی و ذکر دهات و فواصل آن، به موضوعات اجتماعی نیز توجه کرده و از آداب و رسوم و سنن اجتماعی؛ مانند
عروسی،
طلاق،
عزاداری در میان طوایف، از جمله طوایف جوسی و
جالق سخن رانده است که از نظرگاه پژوهش‌های اجتماعی می‌تواند، مورد توجه قرار گیرد.
اوضاع سیاسی هر منطقه از جمله دیگر مباحثی است که نوسینده از آن غافل نبوده است: «بندر طیس در تصرف حاکم بلوچستان متعلق به کرمان است و بیست فرسخ تا گه مکران و راه آن
آب می‌باشد و آبادانی ندارد و عراده و کالسکه به سهولت می‌رود و
بندر چابهار در تصرف
اعراب مسقط است. تدارک و استعداد
جنگ ندارد. اگر حکمران کرمان به همان بلوچیه سرباز و مکران امر کند به سهولت آنجا را تصرف خواهد نمود».
وی در نگارش این اثر به مسائل اقتصادی نیز بی توجه نبوده است. سرزمینی که می‌توانسته در اثر توجه حاکمان وقت آباد و در حد خود بهره دهی داشته باشد، به علت غفلت مسئولان محلی و مرکزی بی ثمر مانده و به دست فراموشی سپرده شده است. مؤلف از استعداد زمین‌های بلوچستان و از
ظلم رفته بر سرزمین سوخته سخن می‌گوید و با
حسرت تمام و از سر دلسوزی می‌نویسد: «اگر توجهی شود به دلیل مستعد بودن قابل بهره برداری و با اندک مخارج جزئی می‌توان چندین مزرعه را آباد کرد و به هر اندازه که ضروری باشد، معاش اهالی را از این ناحیه تامین کرد». او این سرزمین‌ها را مستعد برای کاشت
گندم،
جو،
پنبه،
حنا،
ماش،
لوبیا،
کنجد و سایر حبوبات می‌داند مشروط به اینکه توجه کافی و وافی به این منطقه بشود.
با موضوع طول بلوچستان به شرح اوضاع و احوال مختلف شهرها و قرائی که در طول جغرافیایی واقع است؛ مانند: بلوچستان، طیس، بمپور پرداخته است.
به عرض جغرافیایی و مطالعه مناطق سرحد، ایرندگان، لاشار، چانپ، جدکال اختصاص دارد.
درباره قصبات و قرای بلوچستان تابع حکمران کرمان که خارج از این طول و عرض مذکور هستند؛ از جمله شهرهای بزمان، پشته و فنوج، بنت و دمن می‌باشد.
در باب «تاریخ بلوچستان و کرمان» با این که متکی به منابع متقدم است؛ اما باز می‌تواند در بررسی تاریخ این ناحیه برای پژوهشگران علاقه مند مفید فایده باشد.
مؤلف برای روشن شدن مطلب در حاشیه نسخه به معنی واژه‌ها و تلفظ صحیح اسامی دهات پرداخته و در متن اثر نیز تا جایی که می‌توانسته وجه تسمیه نام مکان‌ها را بیان کرده است.
مؤلف به دلیل مشغله‌های روزمره از بازخوانی مجدد متن بازمانده، از این رو افتادگی‌ها و اشتباهاتی در متن وارد شده است که خود نیز به این مطلب اشاره کرده می‌نویسد: «این ضعیف عنیف از غلبه هجوم و کثرت غموم،
خداوند گواه است همان مسوده اول را مرور نکردم که جرح و تعدیل شود، از ملاحظه کنندگان عذر می‌خواهم». به واقع، اگر مؤلف فرصت و حوصله بازخوانی را می‌داشت به یقین آن چند اشتباه جزئی نیز رفع می‌گردید.
مبنای تصحیح کتاب نسخه موجود در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی بوده است. کلیه یادداشت‌های مؤلف در حاشیه کتاب به پاورقی منتقل شده است و برای اینکه با یادداشت‌های افزوده شده مصحح خلط نگردد، توضیحاتی که کلمه اول آن با قلم سیاه درج شده از آن مؤلف و افزوده‌های با قلم نازک از آن مصحح است. مؤلف در برخی موارد به کتاب‌های تاریخی و جغرافیایی استناد کرده که در پاورقی شماره صفحات این منابع مشخص شده است. در بخش تعلیقات آنچه به نظر مترجم برای فهم مطلب مفید فایده بوده آورده شده واژه نامه‌ای نیز تهیه شده که به همراه واژه‌های تعریف شده از طرف مؤلف، به این بخش اضافه شده است. فهرست مطالب در ابتدا و فهارس اعلام و مکان‌ها و کتابنامه در انتهای کتاب آمده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
