جغرافیای ابوریحان‌بیرونی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بیرونی در
جغرافیا ادامه دهنده تصورات و آرا و روش‌های دانشمندان یونانی مانند مارینوس صوری (رونق در ۷۰ـ ۱۳۰ م)، تئون اسکندرانی (قرن چهارم میلادی) و به ویژه،
بطلمیوس (متوفی پس از ۱۶۱ م) و به طور غیرمستقیم، دانشمندان یونانی دیگری است (مثلاً، اَبَرْخُس (
سده دوم پیش از میلاد) و اراتوستنس (سده سوم پیش از میلاد)) که بطلمیوس در جغرافیا و مَجِسطی و جز این‌ها به آرای آنان اشاره کرده است.
پژوهش‌ها و ملاحظات جغرافیایی بیرونی در کتاب مستقل او در
جغرافیای ریاضی (تحدید نهایات الاماکن) و، به مناسبت‌هایی، در بعضی تألیفات او مثلاً، قانون مسعودی و التفهیم لاِ َوائل صِناعةِ التنجیم، هر دو درباره
علم نجوم و
هیئت ، یا رسالة تسطیح الصُّوَر و
تبطیخ الکُوَر درباره تسطیح کره یافت می‌شود (درباره ۱۸ رساله مفقود او در مسائل جغرافیا، مسّاحی و زمین سنجی، و جز این‌ها
در این‌جا نمی‌توان به یقین نظری اظهار کرد).
بیرونی، به جز دانشمندان یونانی، از دانش جغرافیایی هندوان، ایرانیان قدیم و به ویژه جغرافیانگاران و سیاحان پیش از خود در دوره اسلامی (مثلاً
ابن خرداذبه ،
قُدامَة بن جعفر ،
یعقوبی ،
ابن فقیه و
مسعودی) نیز بهره‌مند شده، گرچه از آنان کمتر نام برده است.
بیرونی از موضوع‌ها و مسائل جغرافیایی گوناگونی بحث کرده است، مثلاً: شکل کُروی
زمین و قطر آن،
دریاها و
خشکی‌ها و رابطه آن‌ها، «
هفت اقلیم » بخش مسکون زمین (قس «هفت کشور» در سنت جغرافیایی اساطیری ایرانی
)، تعیین طول و عرض جغرافیایی بسیاری از مکان‌های شناخته شده در روزگار او، و روش‌های تعیین سمتِ
قبله.
بسیاری از جغرافی‌دانان سپسین به آرای جغرافیایی بیرونی استناد کرده‌اند؛ از جمله و بیش از همه
یاقوت حموی،
هم‌چنین
زکریا قزوینی ،
ابوالفداء (و شاید از طریق او اطلاع درباره اتصال اقیانوس هند به اقیانوس اطلس، در اختیار
ابن ماجد قرار گرفته باشد
)،
مقریزی ،
حافظ ابرو (در صحبت درباره مختصات جغرافیایی اردبیل، با نیم درجه تفاوت از آنچه در قانون
آمده است رجوع کنید به جغرافیای حافظ ابرو
)، و
عبدالعلی بیرجندی.
معاصران در زمینه‌هایی از
علم جغرافیا برای او ارزش ویژه‌ای قائل‌اند؛ از جمله وی را پایه‌گذار علم مساحی
و پژوهش‌های مربوط به
جغرافیای طبیعی او را مقدم بر کارهای برنهارد وارنیوس (در
قرن هفدهم) به شمار آورده‌اند.
هم‌چنین وی را در برخی از زمینه‌های جغرافیای ریاضی پیش‌گام دانسته‌اند (رجوع کنید به ادامه مقاله).
مهم‌ترین نظریات بیرونی در این باب، در مقدمه کتاب تحدید
عنوان شده است، مثلاً: زمان پیدایش عالم، چگونگی پدید آمدن لایه سطحی زمین، دوره‌های مختلف
دگردیسی سطح زمین، پیدایش دریاها و خشکی، تبدیل دریاها به خشکی، تغییر مکان عوارض زمین (مثلاً درباره رود جیحون به این منابع رجوع کنید
).
او با
استدلال بر
حادثِ (زمانی) بودن «عالَم» و با تأکید بر این‌که زمان درازی بر این جهان گذشته است، اشاره می‌کند که از راه
دلیل و
قیاس نمی‌توان اندازه این مقدار زمان را پیدا کرد و در این باب تنها می‌توان به
وحی اعتماد کرد و «
کتاب خدا و
احادیث درست چیزی در این باره نگفته‌اند».
وی سپس به برخی از آنچه
یهودیان و پیروان سایر
ادیان درباره
آفرینش جهان و اندازه زمان گفته‌اند، اشاره کرده است.
بیرونی در التفهیم
و در قسمت‌های مختلف تحقیق ما للهند
نیز به مباحث جغرافیایی پرداخته، گرچه در اثر اخیر توجه او بیش‌تر به ویژگی‌های جغرافیایی سرزمین
هند است (رجوع کنید به تحقیق ماللهند).
در آثار الباقیه درباره برخی پدیده‌های جوی و مباحث مربوط به جغرافیای طبیعی مطالبی ذکر شده است.
در الصیدنه فی الطب و الجماهر فی الجواهر نیز بنا به موضوع، مواضع جغرافیایی زیادی ذکر شده است.
مهم‌ترین آرای بیرونی در این زمینه درباره به دست آوردن طول و عرض جغرافیایی شهرهاست، که روش‌های مختلف آن را در تحدید (جاهای متعدد) و قانون مسعودی
بیان کرده است.
به نظر برگرن، بیرونی در این باره تحت تأثیر پاپوسِ اسکندرانی بوده و روش او را کاربردی کرده است.
بیرونی در قانون مسعودی طول و عرض جغرافیایی بیش از ششصد موضع جغرافیایی را ذکر کرده است
(برای بازنویسی این جدول به این منبع رجوع کنید
).
او با همکاری ابوالوفا بوزجانی، با استفاده از خسوف اختلاف طول جغرافیایی
بغداد و شهر کهنه اورگنج (
خوارزم قدیم) را به دست آورده است.
بیرونی برای یافتن سمت
قبله نیز روش‌های گوناگونی را شرح داده که مهم‌ترین آن‌ها در تحدید
آمده است.
مهم‌ترین روش‌های او در این زمینه، بر اساس مثلثات کروی است که ریشه آن به نوشته‌های
بطلمیوس و نویسندگان پیش از او می‌رسد.
او در این زمینه به آرای دانشمندان اسلامی متقدم نیز توجه نموده، از جمله در رسالة فی تسطیح الصور
وتبطیخ الکور
آرای بتّانی را نقد کرده است.
برگرن دومین روش بیرونی برای تعیین سمت قبله را که در تحدید شرح داده شده، بازنگری شده روش حبش حاسب می‌داند (برای بررسی روش‌های بیرونی در این زمینه به این منبع رجوع کنید
).
از میان چند رساله‌ای که بیرونی درباره سمت قبله نوشته بوده
امروزه دست‌کم یکی از آن‌ها باقی مانده است.
در زمینه ترسیم
نقشه نیز بیرونی ابتکاراتی داشته است.
در رسالة تسطیح الصّور
بیرونی چگونگی تصویر کردن کره بر صفحه را شرح داده که علاوه بر طراحی
اسطرلاب در ترسیم نقشه نیز کاربرد دارد.
او در این رساله از روش ابداعی خود در تسطیح کره نام نبرده، اما در آثار الباقیه
از این روش، که آن را تسطیح اسطوانی نامیده، یاد کرده است و می‌گوید که در استیعاب (گ ۹۳) با ذکر این روش در کنار دیگر روش‌های تسطیح، درباره اهمیت تسطیح در
جغرافیا ،
ستاره شناسی ، و ساخت اسطرلاب بحث کوتاهی کرده است.
او هم‌چنین برای نشان دادن عوارض و موقعیت‌های مختلف جغرافیایی زمین، جامع‌تر از پیشینیان خود (از جمله
مقدسی در احسن التقاسیم
)، به استفاده از رنگ‌های مختلف اشاره کرده است.
سزگین
چند
شهر مهم را با استفاده از فاصله‌هایی که بیرونی برای آن‌ها ذکر کرده
بر روی نقشه نشان داده، و روش بیرونی را در ترسیم نقشه بررسی کرده است.
وی
بیرونی را نخستین فرد در تاریخ علم جغرافیای اسلامی می‌داند که اختلاف طول جغرافیایی
غزنه و بغداد را بر اساس مثلثات کروی و محاسبات نجومی مشخص کرده است.
در التفهیم
بیرونی نقشه‌ای از
کره زمین ترسیم کرده، و اتصال اقیانوس هند به اقیانوس اطلس (اقیانوس المحیط الغربی) را برای نخستین بار در آن نشان داده است.
علاوه بر این‌ها بیرونی به دیگر مسائل جغرافیا، از جمله به دست آوردن خط نصف النهار بر روی
زمین ،
توضیح و نقد روش پیشینیان برای به دست آوردن نیم قطر و محیط کره زمین نیز پرداخته و روش‌های خود را شرح داده است.
(۸۸) اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم البلدان، چاپ رینود و دیسلان، پاریس ۱۸۴۰.
(۸۹) ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
(۹۰) ابوریحان بیرونی، استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب، نسخه خطی کتابخانه دانشگاه لیدن، ش ۵/۵۹۱ Or.
(۹۱) ابوریحان بیرونی، رسالة فی تسطیح الصور و
تبطیخ الکور، نسخه خطی کتابخانه دانشگاه لیدن، ش ۱۵/۱۴ Or.
(۹۲) ابوریحان بیرونی، رسائل البیرونی: افراد المقال فی امر الظلال، حیدرآباد دکن ۱۳۶۷/۱۹۴۸.
(۹۳) ابوریحان بیرونی، صفة المعمورة علی البیرونی، التقطها زکی ولیدی طوغان، دهلی (۱۹۳۷).
(۹۴) ابوریحان بیرونی، فهرست کتابهای رازی و نامهای کتابهای بیرونی، تصحیح و ترجمه و تعلیق از مهدی محقق، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۹۵) ابوریحان بیرونی، کتاب البیرونی فی تحقیق ماللهند، حیدرآباد دکن ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
(۹۶) ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۹۷) ابوریحان بیرونی، کتاب تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۲ ش.
(۹۸) ابوریحان بیرونی، کتاب القانون المسعودی، حیدرآباد دکن ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵/۱۹۵۴ـ۱۹۵۶.
(۹۹) بطلمیوس، الجغرافیا، ترجمه عربی، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۱۰۰) بندهش، (گردآوری) فرنبغ دادگی، ترجمه مهرداد بهار، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۱۰۱) عبدالعلی بن محمد بیرجندی، رساله ابعاد و اجرام، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۸۴۲۶.
(۱۰۲) عبدالله بن لطف الله حافظ ابرو، جغرافیای حافظ ابرو، چاپ صادق سجادی، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۱۰۳) زندگینامه علمی دانشوران، زیر نظر احمد بیرشک، تهران ۱۳۶۹ ش ـ، ذیل «ابن ماجد» (از س مقبول احمد)، «بیرونی» (از ای اس کندی).
(۱۰۴) فؤاد سزگین، مساهمة الجغرافیین العرب و المسلمین فی صنع خریطة العالم، فرانکفورت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
(۱۰۵) زکریابن محمد قزوینی، ترجمة آثار البلاد و اخبار العباد، به قلم محمدمراد بن عبدالرحمان، چاپ محمد شاهمرادی، تهران ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳ ش.
(۱۰۶) س مقبول احمد، «نقشه جغرافیایی»، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، در تاریخچه جغرافیا در تمدن اسلامی، تهران: بن یاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۶۸ ش.
(۱۰۷) محمد بن احمد مقدسی، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
(۱۰۸) احمد بن علی مقریزی، کتاب الخطط المقریزیة، لبنان (۱۹۵۹).
(۱۰۹) حسین نصر، علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۹ ش.
(۱۱۰) یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت ۱۹۹۵.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جغرافیای ابوریحان بیرونی»، شماره۲۴۵۵.
