جانبازان (حکومت عثمانی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جانبازان، نام گروهی نظامی در دوران
عثمانی است.
تاریخ دقیق تشکیل این گروه معلوم نیست، احتمالاً در عهد
سلطنت اورخان غازی (حک: ح ۷۲۴ـ۷۶۱) وجود داشته است. جانبازان همچون «عَزَب» ها (ناویان) و «غَریبان» (سپاهیان
نومسلمان ) و «چِره خور» ها (نَقْبچیان سپاه محلی) فقط در زمان جنگ خدمت می‌کردند اما گژِگوژِوسکی (گژِگوژِوسکی، ص ۵۳ به بعد) معتقد است که
سلطان مراد دوم در ۸۴۴، برای مقابله با نخستین لشکرکشیِ یانوش هونیادی (والی ترانسیلوانیا از طرف لادیسلاس سوم پادشاه
لهستان و
مجارستان ، وی در ۸۶۲/ ۱۴۵۸ میلادی در جنگ با عثمانیها زخمی شد و سپس درگذشت) به بالکان، جانبازان را سازمان داد و آنان در نبرد وارنه شرکت کردند. جانبازان در طلیعة سپاه خدمت می‌کردند و مأموریتهای خطرناکی به آنان محول می‌شد. این واقعیت، هامر ـ
پورگشتال را بر این داشت که جانبازان را در شمار رزمندگان غیررسمی (نامنظم)، معروف به «سردن گچدی» (فدایی) و «گونوللو» (داوطلب) و «دَلی» (دیوانه)، بداند.
اما گژگوژوسکی و به تبع او بابار (ص ۲۹ به بعد)، عقیده داشتند که جانبازان مانند «جاندار» ها (محافظان)، نگهبانان شخصی بیگلربیگی‌ها و سنجق بیگیها بودند ولی به گمان دسن
جانبازان، مانند «غَریبان» به عنوان شبه نظامیان (میلیشیای) ساحلی در
آناطولی خدمت می‌کردند.
جانبازان بعداً به «یوروک» ها (گروهی از سربازان ینی چری) و «تاتار» ها (ملازمان دربار) و «یایا» ها (پیاده نظام) و «مُسلَّم» ها (نَقبچیان) پیوستند و برای یِنی چریها نیروهای پشتیبانی تشکیل دادند.
قانون نامه ای درباره جانبازان روم ایلی وجود دارد که تاریخ آن به اواسط
قرن دهم هجری می‌رسد. به موجب این قانون نامه، هر ده جانباز یک «اُجاق» (واحد) تشکیل می‌دادند و از اینها فقط یکی در هر نوبت خدمت می‌کرد و نُه نفر دیگر هر یک پنجاه آقچه (
سکه نقره) به عنوان «عوارض دیوانیّه» می پرداختند.
قانون نامه، جانبازان را
عشایری وصف می‌کند که مالیاتهایی به نام «بادِ هَوا رُسُومی» (عوارض بادِ هوا) به افسران خود (که عنوان «سوباشی» داشتند) می پرداختند. خویشاوندان و متعلقان جانبازان هم وابسته به این گروه می‌شدند و بیگانگان نیز با
ازدواج یا تغییر کیش می‌توانستند به گروه بپیوندند. جانبازان روم ایلی جزو «یوروکْ زِعامت» (تیول عشایری)
ویزه (استانبول ۱۹۱۰ـ ۱۹۲۳. ) محسوب می‌شدند و مشمول همان مقررات جزایی و مالیاتی بودند؛ بنابراین، به نظر می‌رسد عمدتاً از همان تبار بوده اند. با این حال، نظام پیچیده تری از خدماتِ عوارض، شامل آنان می‌گشت
قانون نامه آل عثمان (استانبول ۱۹۱۰ـ ۱۹۲۳. ) مقرر می‌دارد که جانبازانی که مشغول خدمت در
ارتش باشند باید همچون سپاهیان به شمار آیند و
مالیات بر ارثِ («رَسمِ قِسمت») هر یک از آنان که در
جنگ کشته شود، اگر بیش از صد آقچه باشد، باید به
قاضی عسکر و در موارد دیگر، به قضات ولایتها پرداخت شود. با وجود این، بعداً همة جانبازان، سپاهی به شمار آمدند و همة مالیاتها قابل پرداخت به قاضی عسکر روم ایلی شد.
در
سال ۹۵۰، گروه (طائفه) جانبازان بالغ بر ۳۹ اجاق و در ۹۶۴، بالغ بر ۴۱ اجاق بود.
عین علی شمار جانبازان و عَزَبها را جمعاً ۲۸۰، ۱ تن ذکر کرده است که یک دهم آنان در هر زمانِ واحد خدمت می‌کردند. این «طائفه» همچون گروههای یایا و مُسلَّمها در اواخر
قرن دهم (به گفتة
دسن ، در زمان سلطان سلیم دوم) بر افتاد.
جانبازان، سواره نظام بودند و برای ارتش
اسب هم پرورش می‌دادند. پس از انحلال سازمان آنان، نامشان به صورتِ «آتْ جانبازی» یعنی «فروشنده یا دلال اسب» زنده ماند.
(۱) تاریخ عثمانی انجمنی مجموعه سی، استانبول ۱۹۱۰ـ ۱۹۲۳.
(۲) جلال زاده نشانجی، طبقات الممالک فی درجات المسالک، نسخة خطی کتابخانة فاتح، ش ۴۴۶۷.
(۳) عین علی، قوانین آل عثمان.
(۴) Babar, Zur wirtschaftlichen Grundlage des Feldzuges derTدrken gegen Wien im Jahre ۱۶۸۳, Vienna ۱۹۱۶.
(۵) Mouredgea D , Ohsson, Tableau gإnإral de l , Empire Ottoman ;.
(۶) EI ۲ , sv" ـ awa ¦rid ¤" (by HBowen) .
۷- Grzegorzewski, Z sidzyllatئw Rumelijskic epoki wyprawy wieden ¨skiej , Lwئw ۱۹۱۲;
(۸) Joseph von Hammer-Purgstall, Des Osmanischen Reich , Staatsverfassung , und staatsverwaltung , Vienna ۱۹۶۳.
(۹) I H ¤ak ¤k ¤Uzunµar l , Osmanl devleti te kila t nda Kap kulu ocaklari , Ankara ۱۹۴۳.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جانبازان»، شماره ۴۴۱۲.
