جامع تلمسان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جامعِ تِلِمْسان، از
مساجد اولیه دوره مُرابطون در شهر تلمسان در کشور الجزایر است.
این
مسجد را
یوسف بن تاشفین (متوفی ۵۰۰)، دومین فرمانروای
مرابطون ، پس از استیلا بر
تلمسان ، در ۴۷۵ بنا نهاد.
یک قرن بعد،
یَغْمَراسَن بن زَیّان ، از امرای
عبدالوادیان / زَیّانیان، با ایجاد تغییراتی
مسجد را به شکل امروزی آن در آورد
نقشه این
مسجد به شکل مستطیل (۵۸•۶۵متر) است و قطعه مثلث شکلی از گوشه غربی آن حذف شده است
طبق شواهد موجود در بنا، ساخت این
مسجد در سه مرحله صورت گرفته است :
ابتدا به دستور یوسف بن تاشفین
شبستان ساخته شد. این شبستان مستطیل شکل در جنوب بنا واقع شده و شامل سیزده فرش اندازِ (ناو) عمود بر دیوار قبله و شش فرش اندازِ موازی با دیوار
قبله است. ستونهای فرش اندازهای موازی با دیوار قبله را قوسهای
نعل اسبی، و ستونهای فرش اندازهایِ عمود بر دیوار قبله را قوسهای چند پر به هم متصل می‌کند
در این میان، فرش انداز مرکزیِ مقابل محراب، هم عریضتر است و هم تزئینات بیشتری دارد
در مرحله دوم، زیر نظر علی بن یوسف گنبد جلوِ محراب با کتیبه ای به تاریخ ۵۳۱، و مقصوره، با
کتیبه ای به تاریخ ۵۳۳، ساخته شدند. تزئینات فرش اندازِ مقابل محراب نیز منسوب به دوره اوست.
در دوره عبدالوادیان در ۶۳۳، قسمت شمالی
مسجد احداث گردید که شامل حیاط و فرش اندازهایِ اطراف آن است، به طوری که سه فرش اندازِ شرقی و چهار فرش اندازِ غربیِ حیاط، در امتداد فرش اندازهایِ طولی شبستان قرار گرفتند. این قسمتها به سبب ناهمواری زمین، با شبستان هم سطح نیستند.
حیاط مربع شکل است و رواقهای ژرف و پنج
طاق در هر ضلع دارد. طاقگانهای هر ضلع، بجز سمت قبله که قوس آن از نوع چند پر است، قوس نعل اسبی ساده دارند
یک طاقگان هم در فاصله بین شبستان و حیاط عرضی قرار دارد. سقف تمام فرش اندازهایِ طولی، مجزا و به شکل شیروانیِ
سفالی است
به عقیده لامبر
در نقشه اولیه بنا که در دوره مرابطون ساخته شده، قسمتی از شبستان، حیاط بوده است، به طوری که در طرفین آن سه فرش اندازِ عمودی وجود داشته و بقیه قسمتها در دوره عبدالوادیان احداث گردیده است.
گچ بریِ
محراب این
مسجد، که بخشی از آن بیرونِ دیوار قبله قرار گرفته، قابل توجه است. طاق نعل اسبی آن با شانزده قوس کوچک و هفده قاب بندی گچ بری شده، به صورت شعاع خورشید تزئین شده است. در سه طرفِ طاق محراب، سه قاب بند با آیات قرآنی و نقوش اسلیمیِ گچی کار شده است و در قسمت فوقانیِ آن، سه ردیف قاب بندی مزین به نقوش گچ بری شده گیاهی و آیات قرآنی قرار دارد. دوگوی برجسته گچی، در دو لچکی پیشانی طاق محراب، آن را زیباتر نموده است. در دیواره درونی محراب سه پنجره کاذب با نقوش اسلیمی، گچ بری شده است
این
مسجد دو
گنبد دو پوشه دارد که یکی در جلو محراب و دیگری با فاصله سه فرش اندازِ عرضی، در مقابل آن قرار گرفته است. گنبدهای داخلی را دوازده تُویْزِه آجری و چهار گوشواره کوچک نگاه می‌دارد که فاصله بین تویزه‌ها با گچ بریهای مشبک و نقوش گیاهی پر شده است. پوشش خارجی گنبد نیز مانند سقف فرش اندازهای طولی، شیروانیِ
سفالی است
مناره مسجد، به سبک
مساجد شمال افریقا چهارگوش است و در ضلع شمالی قرار دارد. برخی آن را منتسب به دوره مرابطون می‌دانند ولی چون در بخش شمالی واقع است، ساخت آن در دوره
عبدالوادیان منطقیتر به نظر می‌رسد
(۱۶) سید عبدالعزیز سالم، بحوث اسلامیه فی التّاریخ و الحضاره و الا´ثار.
(۱۷) سید عبدالعزیز سالم، تاریخ المغرب فی العصرالاسلامی، ۱۹۸۲.
(۱۸) فرید محمود شافعی، العماره العربیه الاسلامیه: ماضیها و حاضرها و مستقبلها.
(۱۹) ایلی لامبر، تطورالعماره الاسلامیه فی اسبانیا و البرتغال و شمال افریقیا.
(۲۰) حسین مؤنس،
المساجد.
(۲۱) سلامه محمد سلمان هرفی، دوله المرابطین فی عهد علی بن یوسف بن تاشفین: دراسه سیاسیه و حضاریه.
(۲۲) Antonio Fernandez - Puertas, "Spain and North Africa", in The mosque: history, architectural development & regional diversity , ed Martin Frishman and Hasan Uddin Khan, London: Thames and Hudson, ۱۹۹۷;.
(۲۳) Robert Hillenbrand, Islamic art and architecture , London ۱۹۹۹;.
(۲۴) idem, Islamic architecture: form, function and meaning , Edinburgh ۱۹۹۴;.
(۲۵) Antony Hutt, Islamic architecture North Africa , London ۱۹۷۷;.
(۲۶) George Michell, "North Africa and Sicily", in Architecture of the Islamic world , ed George Michell, London: Thames and Hudson, ۱۹۸۴;.
(۲۷) Alexandre Papadopoulo, Islam and Muslim art , translated from the French by Robert Erich Wolf, London ۱۹۸۰;.
(۲۸) Andrew Petersen, Dictionary of Islamic architecture , London ۱۹۹۶.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جامع تلمسان»، شماره ۳۸۴۱.
